De transitie naar een gezondere wereld (heb je zelf in de hand)

Tijdens ons gesprek benadrukt Derk Loorbach een paar keer dat hij heel goed snapt dat de focus nu op de gezondheidscrisis ligt. Alsof hij wil zeggen: ‘Sorry, dat ik dit moment aangrijp om te praten over die andere, sluipende crisis’. Toch vindt hij het belangrijk om het daar nu over te hebben. Als transitiewetenschapper weet hij namelijk als geen ander dat crises een kantelpunt kunnen vormen voor een samenleving.

Transitie-wat?

Nu horen we je denken: “Bestaat dat, transitiewetenschap?” Jazeker! Al vergeven we het je als je er nog nooit van gehoord had. Het is namelijk een vrij jong vakgebied, dat inmiddels aan een stevige opmars bezig is. Transitiewetenschappers bestuderen – zoals de naam al doet vermoeden – het verloop van transities in de samenleving. Derk Loorbachs specialisatie is de transitie naar een duurzame samenleving, waarvoor hij zich actief inzet met zijn organisatie DRIFT. Kortom: de ideale gesprekspartner om een uurtje (uiteraard telefonisch) mee te reflecteren op de gevolgen van de coronacrisis voor moeder aarde.

Zijn de luchtfoto’s van de NASA reden om te vlag uit te hangen? Nee. De schonere lucht is voor nu een mooie bijvangst, maar levert op de lange termijn niet zo veel winst op. Als we het milieuprobleem willen aanpakken zullen we het toch echt moeten hebben van veranderingen die wat blijvender van aard zijn. En dat is het punt waarop een crisis om de hoek komt kijken. ‘’Want hoewel natuurlijk niemand de toekomst kan kennen, leert de geschiedenis dat crises opvallend vaak gepaard gaan met maatschappelijke veranderingen.”

Een crashcourse transitietheorie

Dit is een goed moment om het even te hebben over transitietheorie. De manier waarop wij zaken organiseren binnen onze samenleving, heten binnen de theorie ‘systemen’. Denk dan aan ons systeem voor voedsel- of energievoorziening of vervoer. Wanneer een oud systeem plaats maakt voor een nieuw systeem spreken we van een transitie. Die transities ontstaan vaak als het huidige systeem steeds verder onder druk komt te staan én er geschikte alternatieven zijn die kunnen concurreren met het oude systeem.

“Eén tekenend voorbeeld is de fossiele energievoorziening. Die heeft zo’n negatieve impact op de omgeving dat hij steeds meer problemen veroorzaakt. Denk aan de kolencentrales, maar ook de aardgaswinning in Groningen. Met andere woorden: het systeem van energievoorziening komt onder druk te staan. Tegelijkertijd zie je dat er allerlei alternatieven bestaan die steeds beter kunnen concurreren met de fossiele energievoorziening, zoals zonne- en windenergie. Dan weet je: vroeg of laat gaan we dit energiesysteem verlaten.”

Welke rol een crisis in dit hele verhaal speelt? Een crisis kan een uiting zijn van een systeem dat zodanig onder druk komt te staan, dat het eigenlijk onhoudbaar is. “Een goed voorbeeld is de economische crisis van 2008. Die was eigenlijk het gevolg van een financieel systeem dat simpelweg niet meer werkte.” Maar zijn we onze financiële sector radicaal anders gaan inrichten na deze crisis? Nou, nee. Dat kwam voornamelijk door een gebrek aan alternatieven die konden concurreren. Gelukkig zijn er volgens Loorbach genoeg redenen om aan te nemen dat de coronacrisis wél een blijvende impact kan hebben op onze omgang met de planeet.

De keerzijde van ons menu

Om te beginnen confronteert deze crisis ons, net zoals de financiële crisis van 2008, met de onhoudbaarheid van een systeem. Ze laat zien dat de er grenzen zijn aan de manier waarop wij mensen met onze omgeving omgaan. Corona is namelijk, net zoals twee derde van de infectieziekten, afkomstig van dieren. Wanneer dieren dicht op elkaar worden gehouden is de kans groter dat er virussen rondwaren, die bij consumptie overgaan op de mens. Daarnaast zijn er ook aanwijzingen dat het aantal van dieren op mensen overgedragen infectieziekten stijgt door klimaatverandering en ontbossing.

Bovendien is carnaval volgens Loorbach niet de enige reden waarom het oosten van Noord-Brabant zo zwaar getroffen is door corona. “Het oosten van Noord-Brabant heeft vanwege haar grote veestapel te kampen met veel luchtvervuiling. We zien momenteel dat de kans om te overlijden aan corona hoger is in gebieden met een slechte luchtkwaliteit. Het hoge aantal doden in deze omgeving lijkt daarmee deels het gevolg van de enorme veehouderij in de regio.”  

Maar denken dat alleen deze confrontatie onze omgang met de omgeving ineens zal doen veranderen, is wat voorbarig. We weten namelijk al een poosje dat onze huidige manier van leven op de lange termijn niet vol te houden is. Klimaat en milieu zijn thema’s die de afgelopen jaren steeds vaker onderwerp van discussie werden. En wat dacht je van de stikstofcrisis, die zo’n zes weken geleden nog hét politieke thema was? Oplettende lezers zullen nu misschien denken aan dat andere essentiële onderdeel van een transitie: de alternatieven die kunnen concurreren met ons huidige systeem. Zijn er te weinig opties waarmee we ons leven verder kunnen verduurzamen?.

Het grootste obstakel? Dat zijn wij

Dat is volgens transitiewetenschapper Loorbach niet het geval: “De transitie naar een duurzamere samenleving is vooral een sociale. Er zijn inmiddels talloze duurzame alternatieven op het gebied van voedsel, vervoer en energie die allemaal kunnen concurreren met de huidige systemen. Techniek is echt niet het probleem. Wat wel? Mensen zijn echte gewoontedieren. We weten wel dat het anders kan, maar we hebben er in onze drukke levens simpelweg geen tijd en ruimte voor. Dat is helemaal geen verwijt hoor, ik heb er zelf ook last van!”

In dat opzicht biedt de huidige coronacrisis mogelijkheden. “Corona heeft een enorme maatschappelijke impact. Ze grijpt in op zo veel onderdelen van ons bestaan.” Dat is enerzijds ontzettend vervelend en ontwrichtend. Maar het laat ook zien dat we op een andere, duurzamere manier kunnen leven. “Ineens zijn we massaal aan het videobellen, werken we steeds meer thuis en reizen we minder. Dit zijn echt gedragsveranderingen die als de corona-uitbraak onder controle is onderdeel van onze routine kunnen worden.”

Maar misschien wel de grootste kans ligt in de bezinning en reflectie. Nu sociale activiteiten en vaak ook werk op een lager pitje staan, hebben veel van ons tijd om stil te staan bij onze manier van leven. “Dit is hét moment om vragen te stellen. Waarom doe ik dingen op deze manier? Welke impact heeft dat op de omgeving? En misschien wel het belangrijkste: kan het ook anders?

Loorbach: “Een duurzame samenleving kan mensen juist mogelijkheden geven om meer zichzelf te zijn. Als je er een beetje naar op zoek gaat, ontdek je vaak dat je op lokaal niveau kan helpen bijdragen aan de productie, door te kopen, een aandeel te nemen, mee te organiseren of zelf aan de slag te gaan. Dat noemen we sociale economie. Deze is niet zo zichtbaar als massaproductie door grote merken, maar de lokale productie kan juist veel meerwaarde voor jezelf en de omgeving creëren. Je helpt vaak niet alleen het milieu, maar doet ook nieuwe inzichten, vaardigheden en sociale contacten op. Hoe je precies meedoet aan de sociale economie? Dat zou ik vooral zelf ontdekken. We zijn allemaal anders, en dus is er geen one size fits all. Maar kijk eens om je heen. Waar en bij wie koop je wat? Neem in stapjes je koopgedrag onder de loep, variërend van je menu of je reisgedrag tot de herkomst van de energie die je afneemt. Dingen kunnen vaak echt goedkoper, leuker en gezonder.”

Vooruitgang doe je samen

Daarmee wil Loorbach niet zeggen de verantwoordelijkheid voor het slagen van de transitie naar een duurzame samenleving alleen bij individuele burgers ligt. “Het geldt net zo goed voor professionals. Kijk eens bij andere bedrijven! Welke stappen hebben zij al ondernomen op het gebied van duurzaamheid?” Ook liggen er echt vraagstukken die niet door het individu, maar door overheden moeten worden aangepakt. Het is bijvoorbeeld belangrijk dat eventuele kosten van een transitie naar een duurzame samenleving eerlijk verdeeld worden. “We moeten het dus echt met z’n allen doen. Mijn hoop is dat we door deze crisis gaan zien waar we als maatschappij toe in staat zijn. Ieder heeft een eigen verantwoordelijkheid bij het oplossen van een groter probleem. Wanneer we die verantwoordelijkheid nemen, is er zo ontzettend veel mogelijk.”