Niet zo chic: vooroordelen. Hoe ga je ze te lijf?

Niet al te lang geleden had ik een date op misschien wel een van de meest romantische bankjes van Amsterdam. Ik had een goede fles rode wijn meegenomen, de man in kwestie had een pizza gehaald. Terwijl ik de wijn uitschonk, kletsten we over van alles en nog wat. Het was onze eerste date, dus ik was redelijk nerveus en ik krijg dan weleens wat mijn vrienden De Spraakwaterval noemen: ik zeg alles wat op dat moment in mijn hoofd opkomt, zonder gebruik te maken van een sociale filter.

Ook nu: op het bankje tegenover ons zaten ook twee mensen. Ze waren een beetje shabby gekleed en zaten met een blikje bier in de hand een netje mandarijnen op te eten. Dus ik legde de link met zwervers en zei tegen mijn date dat ik me zo ook wel een beetje een zwerver voelde.

"Makkelijk hé, snel je oordeel klaar hebben over mensen", antwoordde hij. Mijn wangen kleurde tomatenrood en ik voelde me ontzettend op mijn plek gezet. En een niet bijzonder goed mens. Daarna hadden we het snel over iets anders, maar dit incident bleef in mijn hoofd hangen. Heb ik inderdaad niet altijd vrij snel mijn oordeel klaar? Te snel?

Snelle aannames zijn verleidelijk

Het is niet moeilijk om nog meer van dit soort incidenten te bedenken. Ik ga met enige regelmaat naar Zeeland en kom dan graag in Domburg. Daar lopen veel mensen met witte driekwart leggings en wat ik weleens 'schandalen' noem in plaats van sandalen. Ook zijn er veel mensen te vinden met een fiets aan de hand waar werkelijk de hele ANWB-winkel op gemonteerd is, zoals zijspiegels, bandenplaksetjes en landkaarten. Ik ga er dan onmiddellijk vanuit dat mensen die op dat soort fietsen rijden ontzettend saai zijn en op verjaardagen zwijgend in een kringetje zitten. De associatie met symmetrische heggen en verregaande krenterigheid dringt zich op. Nergens op gebaseerd.

Nog een goed voorbeeld, toen ik laatst in de stad was voor een cadeautje rekende ik af bij een moeder en haar zoontje. Een keer daarvoor stond dat jongetje met zijn opa in de winkel, en ik zei dus tegen haar dat ik het zo'n schattig stel had gevonden. Boos vertelde ze dat mensen dat altijd dachten, maar dat die meneer op leeftijd gewoon zijn vader was en niet zijn opa. Shit. Niet expres, wel onhandig.

Laat je niet verleiden tot de gedachte dat jíj geen vooroordelen hebt, want die hebben we allemaal. Er komt op een dag een enorme hoeveelheid informatie op ons af, en om deze snel te categoriseren maken we aannames. "Neurowetenschappers hebben berekend dat slechts vijf procent van ons handelen bewust tot stand komt. Het meeste van wat we elke doen gebeurt bijna automatisch of onbewust. Om ons een weg te banen door de complexiteit van het moderne leven, vertrouwen we op een aantal mentale shortcuts. Die ons helpen om snel beslissing te kunnen maken", schrijft Elonka Soros op platform NPOfocus. Soros werkte meer dan twintig jaar voor de BBC als journalist en ontwikkelde voor hen een diversiteitsplan. Inmiddels traint ze bedrijven op het ontdekken van onbewuste vooroordelen.

Slecht, maar soms nuttig

Psycholoog en blogger Najla Edriouch kan bevestigen dat veroordelen in de oertijd waarschijnlijk goed van pas kwamen, maar niet altijd in de moderne tijd waarin wij leven. "Vooroordelen zijn ontstaan omdat ze nuttig waren. Als je vooroordelen vormt op basis van bepaalde kenmerken, kan je in een inschatting maken hoe jij als persoon op een ander persoon moet reageren. Stel dat iemand op je af komt rennen met een zwarte bivakmuts op en een bijl in zijn handen, kan je meteen oordelen dat het waarschijnlijk om een gevaarlijk persoon gaat en je uit moet kijken. In de oertijd ging dit net zo, wij zijn groepsdieren. Mensen uit je eigen groep waren vaak veilig en bekend, maar mensen van buitenaf moest je eerst beoordelen."

Nu doen we er vaak beter aan om deze vooroordelen achter ons te laten, dat hebben we immers ook gedaan met grotten en lendenlapjes. Toch leunen wij vaak nog op negatieve aannames, zoals ik doe met het publiek in Domburg. "Negatieve oordelen kunnen heel gevaarlijk zijn, als je mensen uit andere culturen of die er anders uit zien dan jij afwijst. Jij ziet een vrouw met een kortpittig kapsel en denkt: 'Die hoort niet bij mijn groep, en is dus vast stom'." What goes around comes around, als je mensen niet positief benadert, werk je je vooroordelen in de hand, weet Edriouch mij te vertellen. "Als je mensen negatief beoordeelt, stel je jezelf minder snel positief op. Je krijgt dan ook vaker een minder warme benadering - en dus je eigen oordeel - terug. Als je denkt: 'Dat is een leuk persoon!', zul je van nature sneller vriendelijker zijn, en dus ook eerder een aardige reactie terugkrijgen.

Wees openminded

Waar het driekwart legging-voorbeeld misschien niet aardig, maar relatief onschuldig is, zijn vooroordelen gebaseerd op afkomst dat zeker niet. Wie kan zich bijvoorbeeld niet herinneren hoe Chinezen aan het begin van de coronacrisis gediscrimineerd werden? Zo zouden Chinezen allemaal corona hebben en werden ze daarom bespuugd en getreiterd. Een goed voorbeeld van hoe negatieve vooroordelen niet alleen pertinent onwaar kunnen zijn, maar ook mensen enorm kunnen kwetsen. En zo zijn er nog talloze andere te verzinnen. 

Ook op een persoonlijk niveau zijn wij constant mensen aan het beoordelen. Vooroordelen weerhouden ons vaak in de eerste instantie van verder kijken dan onze neus lang is. Regelmatig komt het bijvoorbeeld voor dat vrouwen over hun beste vriendin zeggen: 'Eerst mocht ik jou helemaal niet, jij leek mij zelfs een kreng, maar kijk ons nu eens.' Nadat je iemand goed hebt leren kennen, blijkt diegene dikwijls zo slecht zo niet. Blijf natuurlijk oppassen voor wildvreemde mensen die achter je aan rennen - ook willen ze honderd keer je verloren portemonnee teruggeven - maar je snapt hopelijk mijn punt.

Maar ben ik dan een slecht mensen, omdat mijn eerste gedachte soms onaardig zijn, of gaat het om wat ik ermee doe? Volgens Edriouch is dat laatste belangrijker. "Vooroordelen zijn heel natuurlijk, maar het zou mooi zijn om ernaar te streven dat je je bewust bent van de oordelen die je hebt meegekregen vanuit je hoe je bent opgegroeid."

Accepteren en aanpakken  

Als je je bewust bent van je vooroordelen, hoe kan je ze dan vervolgens het beste aanpakken? “Doe je best om degene die je tegenover je hebt te leren kennen, want zo kun je zien dat je vooroordelen kunnen vervagen. Er zijn daar bijvoorbeeld allerlei films over gemaakt, waarin bijvoorbeeld een KKK-leider en een zwarte mensenrechten activist elkaar leren kennen, waarnaar de eerste ziet dat hij het bij het verkeerde eind had. Veroordelen zijn vaak gebaseerd op onwetendheid”, stelt Edriouch. En die films zijn maar wat vaak gebaseerd op een waargebeurd verhaal. Het zegt dus niets over jou als mens als je vooroordelen hebt. Waar het om gaat is dat je negatieve gedachten over mensen niet zomaar onopgemerkt aan je voorbij laat gaan en er naar handelt, maar er even bewust bij stil staat.  
 

Ik weet wat mij te doen staat. De volgende keer dat ik in Zeeland ben en een groepje kortpittige vrouwen met witte drie kwartleggings zie, ga ik een praatje met ze maken. Wie weet zijn ze ook dol op honden, pasta pesto en RuPaul's drag race. Kunnen we daar fijn over kletsten, terwijl we een pan mosselen opeten. Negatieve vooroordelen doen vervagen klinkt zo eigenlijk heel gezellig.

Gelukkig is was mijn date niet afgeschrikt door mijn terloopse opmerking, en gaan we binnenkort dus op een tweede afspraakje. Ik zal dan beter op mijn eigen vooroordelen letten, maar ook op die van hem, want snelle aannames maken we allemaal. Als we maar bereid zijn om er wat aan te doen, want dan maken wij met zijn allen de wereld een stukje leuker.