Het zalig falen, met Raquel van Haver

Wanneer ik kunstenaar Raquel van Haver (31) ontmoet bij een café in Amsterdam-Zuidoost, laat ze me haar agenda zien. Oh my God. Ik weet niet of ik ooit zo'n volle agenda heb gezien. Het is iets wat ik eerder zou verwachten bij onze premier dan bij een kunstenaar, zoals Haver. Maar door die vooroordelen kan ik meteen een dikke streep zetten. Van Haver heeft een openingsdiner in Breda op de planning staan, een paar dagen in Berlijn, een project met het Amsterdam Museum, dan door naar Barcelona en tot slot de opening van haar tentoonstelling in Maastricht.

Is deze maand een uitzondering of ben je altijd zo druk?

"Door corona is de helft al komen te vervallen, haha. Maar qua drukte is dit een typische maand, al moet ik nu veel reizen omdat mijn nieuwste serie 'Amo a la reina' op verschillende plekken wordt getoond. Daar zit allemaal werk omheen en daarna ga ik meteen door met het volgende project. Meestal doe ik zo'n zes a zeven maanden onderzoek voor een serie, daarna moet ik fondsen aanvragen en het nog produceren. Ik probeer in die onderzoeksfase iedere dag om 6.00 uur op te staan en ga ik 's nachts rond 1.30 uur naar bed. Op het laatst ben ik dan zo kapot en dan is het heerlijk om even de studio in te duiken voor een paar maanden. Dan ben ik ook echt een kluizenaar. Dat moet om even op te laden."

En daarna weer door?

"Daarna komt dan eerst een soort hypersociale fase. Dan ga ik naar galerie-openingen en feestjes voor werk, maar ik wil ook m'n vrienden zien en daar af en toe een feestje mee pakken. Dat moet ook kunnen, je hebt een beetje balans nodig. Dat heb ik ook moeten leren. Want als je het over falen hebt: in 2014 heb ik een burn-out gehad. Toen was ik net afgestudeerd en ik had honderd baantjes tegelijk: ik werkte in de Melkweg, in andere barretjes, verzorgde het ontbijt in een hotel, gaf les én ik wilde per se schilderen. Dat deed ik allemaal en toen heb ik een tijd lang, echt achterlijk, powernaps gedaan. In plaats van echt slapen."

"Die periode heeft een jaar geduurd, denk ik. Maar ja, ik wilde ook alles en moest voor m'n gevoel echt door om de huur te kunnen betalen en verf te kopen. Het geld kwam anders niet binnen, dus daarom ben ik zo achterlijk gaan leven. Mijn lichaam heeft uiteindelijk gezegd: dat gaan we niet meer doen en toen ben ik op werk in elkaar gezakt."

Kan je dat moment goed herinneren?

"Ik weet het allemaal niet meer zo goed, maar de volgende ochtend werd ik wakker en was het helemaal leeg. Ja, gewoon een burn-out. Voor mijn gevoel was dat toen echt een taboe, maar als ik dan iemand tegenkom die het ook heeft gehad, herken je zoveel bij elkaar. En toch blijft het moeilijk om erover te praten. Ik vind het nog steeds moeilijk om het goed uit te leggen, maar voor mij was het gewoon mijn lichaam die een grens trok. Als ik dat tegenwoordig voel aankomen, weet ik: nu moet ik tijd voor mezelf nemen."

Heeft iemand je in die periode geholpen?

"Ik heb het heel erg zelf moeten uitvinden. Ik was een jonge kunstenaar, net van de academie af. De dokter zei volgens mij iets van: 'Het zal wel, je bent gewoon moe'. Toen de diagnose er uiteindelijk toch kwam, adviseerde de huisarts me om met mensen te gaan praten. Maar al dat advies van anderen werkte niet zo goed voor mij. Ik had gewoon tijd en rust nodig. Die burn-out was een groot uitroepteken: zo kan je niet meer leven. Nu weet ik dat het helpt om veel discipline te hebben en regelmaat. Mijn vrienden zijn er dan om me daar af en toe uit te trekken om iets leuks te doen. Zo zit de balans tussen werk en privé wel goed.

Mijn vrienden en zusje zeggen vaak dat ze op mij wil letten, maar als oudere zus vind ik stiekem dat het andersom moet zijn. Ik voel heel veel loyaliteit naar mijn dierbaren, als ik hen tekortdoe, voelt het pas echt als falen. Zeker bij m'n zusje heb ik vaak het gevoel gehad dat ik er meer voor haar had moeten zijn."

Heb je daar een concreet voorbeeld van?

"Vorig jaar zijn we onze moeder verloren na een lang ziekbed. We waren toen allemaal op onze eigen manier aan het rouwen, we hebben elkaar daarin de ruimte gegeven en uiteindelijk bracht het ons dichter bij elkaar. Mijn zusje was altijd heel close met onze moeder, dus ik heb me achteraf wel afgevraagd of ik wel genoeg aanwezig ben geweest. Maar goed, zij had ook haar eigen rouwproces en moest dingen zelf een plek zien te geven. Ik zie haar op dat soort momenten echt nog als mijn kleine zusje, ook al schelen we maar anderhalf jaar. Ik heb geleerd dat je band soms juist hechter wordt als je elkaar meer ruimte geeft. Dat is ook meteen het mooie aan rouw, dat het een individueel proces is, wat je mag aanpakken op jouw eigen manier. Daar zijn geen regels voor.

Mijn zusje en ik hebben echt veel stappen gemaakt in het afgelopen jaar. We zijn beiden volwassen geworden, maar ook samen hebben we stappen gemaakt: van zusjes naar nog betere vrienden. Sinds kort zelfs business partners, haha. Ze helpt me met mijn mails en dat werkt supergoed. We zien elkaar vaker en zo kunnen we allebei een oogje in het zeil houden bij de ander. Zij kan nu een steuntje in mijn rug zijn waar ik dat soms nodig heb, zoals bij mijn drukke agenda."

Die ligt nog steeds op de loer?

"Ik ben nog steeds veel weg voor werk, waardoor het voelt alsof dat altijd op nummer één komt. Nu zou ik zeggen: mijn zusje staat op de eerste plek, dan werk en daarna komt de rest. Dat schuldgevoel blijft wel een beetje knagen, maar als ik dan heel druk ben geweest met een serie, dan probeer ik dat soms goed te maken door ook mijn familie en vrienden te schilderen. Zo weten ze: oké, ze is tóch met me bezig, want ze kijkt wekenlang tegen mijn hoofd aan."

Faal je weleens in je werk? Dan ben je maanden met iets bezig en wordt het vervolgens niet goed ontvangen.

"Dat gebeurt zo vaak, maar dat is ook het mooie aan kunst. Iedereen heeft z'n eigen herinneringen en beleeft het daardoor op een andere manier. Vroeger begrepen mensen ook niet dat ik mijn directe omgeving schilderde, mijn vrienden die toevallig ook uit Zuidoost kwamen, dat hoorde niet. Niemand deed het. Voor mij maakt dat het juist interessant. Nu begrijpen mensen beter welk verhaal ik vertel of welke raakvlakken ik wil laten zien. Ik weet dat ik niet de beste realistische schilder ben, zoals ik zelf vroeger altijd wilde zijn. Daar heb ik het geduld niet voor. Maar daartegenover staat dat ik m'n eigen foto's maak, teken, schilder en grote objecten maak. Daardoor kan ik altijd het hele verhaal kwijt in m'n werk. Dat helpt me de emotie goed over te brengen."

"Ik weet nog wel dat ze op de eerste dag van de Kunstacademie in Utrecht zeiden: 'Kijk maar links en rechts van je, die mensen zijn er aan het einde van dit jaar niet meer. Eén of twee van jullie kan hier geld mee verdienen later, maar waarschijnlijk wordt niemand beroemd'. Oké, dat was niet direct motiverend, maar aan de andere kant misschien wel een goede voorbereiding. Het is een harde wereld en je moet keihard werken. Na vier jaar wist ik wat ik wilde, maar ik was nog niet heel goed. Er werd toen ook gezegd dat alleen een bachelordiploma niets waard was en dat je een vervolgopleiding moest doen. Bij de meeste academies waar ik me aanmeldde, zat ik in de laatste poule, maar meestal werd er iemand met een totaal andere achtergrond gekozen. Een meer typische Nederlander, zo voelde het."

Zoveel vervolgopleidingen zijn er ook niet in deze richting, lijkt me.

"Nee, dat klopt. Ik dacht: dit werkt niet, ik ga wel laten zien dat je er ook zonder papiertje kan komen. In plaats van naar al die academies te gaan, ben ik op zoek gegaan naar projecten in het buitenland. Ik heb art residences gedaan in het buitenland, waardoor ik in contact kwam met curatoren en galeries over de hele wereld. Alle mensen die me hebben afgewezen, vragen nu of ik alsjeblieft een lezing wil komen houden. Zo verander je iets negatiefs in iets positiefs. De kunstacademie was heel wit, andere verhalen werden nooit echt erkend. Mijn vriendengroep bestaat uit activisten, kunstenaars, muzikanten, schrijvers en journalisten; we begrijpen elkaar op intellectueel niveau, maar ook gevoelsmatig. Zo merkte ik dat het niet alleen mijn probleem of ervaring was. Samen ontstond het gevoel: dit moeten we anders gaan doen. Zo ontstond er soort collectief, dat netwerk heeft ons allemaal geholpen om verder te komen in de kunstwereld. Het is familie geworden eigenlijk. Je kan pijn heel goed omzetten in iets sterks."

De serie 'Amo a la reina' gaat over vrouwelijke sociale leiders in Colombia. Raquel van Haver heeft meerdere reizen naar Colombia gemaakt om met deze vrouwen in gesprek te gaan. Deze verhalen heeft de kunstenaar vastgelegd in foto's en schilderijen. Een deel van het werk is tot en met 25 oktober te zien bij BredaPhoto. Andere werken zijn onderdeel van de tentoonstelling 'Say it loud' die vanaf 29 september te zien is bij het Bonnefanten museum in Maastricht.