Hoogbegaafd en toch nergens aan de bak

Dat ze slimmer was dan anderen, dat kwam lange tijd niet in Jacqueline (57) op. Natuurlijk, ze kon goed leren en snel denken, maar dat was niet zo bijzonder, toch? En bovendien: als ze zo slim was, dan zou het haar op werkgebied ook wel voor de wind gaan. En dat was nou niet bepaald het geval. Vanaf het moment dat ze na haar studie rechten vol goede moed bij het Openbaar Ministerie aan de slag ging, worstelde ze om haar draai te vinden. In de jaren die volgden versleet ze verschillende banen - soms met tegenzin, soms met plezier, maar altijd met complicaties: van verstikkende verveling tot verlammend perfectionisme en van miscommunicaties met collega’s tot conflicten met leidinggevenden. Jacqueline: “Ik kon alleen maar denken: ik kan het gewoon niet, er is iets mis met mij.” In 2009 bleek tijdens een traject bij een coach dat ze hoogbegaafd was.

Volgens Noks Nauta zullen veel hoogbegaafden zich in elementen van Jacquelines verhaal herkennen. Nauta heeft een achtergrond als bedrijfsarts en psycholoog, is erebestuurslid van het Instituut Hoogbegaafdheid Volwassenen (IHBV) en zet zich al zo’n twintig jaar in voor meer onderzoek naar en kennis over hoogbegaafde volwassenen. In 2017 publiceerde het IHBV een rapport over de moeilijkheden waar hoogbegaafden die op dat moment zonder werk zaten zoal tegenaan liepen, op de werkvloer en op de arbeidsmarkt. Exacte cijfers over de arbeidsparticipatie zijn er niet, omdat er nooit onderzoek naar gedaan is. Maar volgens een schatting in dat rapport (die niet door iedereen onderschreven wordt) functioneert ongeveer een derde van de hoogbegaafde volwassenen matig en zit een derde zelfs ongewild thuis.

Hoe komt dat dan? Volgens Nauta, zelf ook hoogbegaafd, verschillen de problemen per persoon, maar zijn er een aantal uitdagingen waar veel van hen tegenaan lopen: “Ze passen vaak niet binnen bestaande vacatures en functieomschrijvingen, omdat die voor hen en hun capaciteiten te star en te begrensd zijn. Hierdoor gaan ze zich vervelen of ze gaan juist overcompenseren om maar aan het geschetste plaatje te voldoen, met stress tot gevolg.” Ook zijn hoogbegaafden vaak in staat om snel situaties te analyseren, te zien wat anders of beter kan, maar wanneer ze dit uiten naar collega’s worden ze perfectionistisch of te kritisch gevonden. Dit leidt volgens Nauta vaak tot irritaties of arbeidsconflicten, bijvoorbeeld met leidinggevenden die hen als lastig of zelfs bedreigend ervaren.

Ook Jacqueline maakte dit mee. “In verschillende banen merkte ik dat mijn manier van communiceren bij anderen niet altijd even lekker viel. Een keer had een collega een rapport geschreven. Ik wilde vervolgens helpen om het beter te maken en ging er met een rode pen doorheen. Goed bedoeld, maar het werd niet bepaald op prijs gesteld. Ik weet nu dat zulke dingen gevoelig kunnen liggen. Dat je niet zomaar iedereen heel direct op fouten kunt wijzen. Dat je diplomatiek moet zijn. Maar dat heb ik echt met de jaren moeten leren.”

Bij haar laatste baan botste ze vooral met haar leidinggevende. “Hij vond me extreem perfectionistisch. Ik wilde te veel en te snel. Daardoor kon hij me niet altijd volgen. Ik maakte soms rare sprongen, zei hij.” Toen ze een managementopleiding wilde gaan volgen, raadde hij haar dat tot haar grote verbazing af. “Het was alsof hij bang was dat ik hem voorbij zou streven. Terwijl ik vooral op zoek was naar uitdaging. Ik wilde me daar graag verder ontwikkelen. Meer uit die baan halen. Maar mijn contract werd niet verlengd. Officieel vanwege een reorganisatie. Maar ik vermoed dat mijn manager gewoon van mij af wilde.”

Volgens Noks Nauta is een van de uitdagingen dat hoogbegaafdheid nog lang niet altijd wordt herkend, zeker niet bij volwassenen. Bij kinderen wordt het tegenwoordig steeds sneller gesignaleerd. Maar volwassenen bij wie het als kind niet gezien is, voelen zich vaak hun hele leven al anders dan anderen, zonder te weten waarom. Dat hoogbegaafden er vanzelf wel uitspringen doordat ze uitblinken op school, of later excelleren in hun werk of bij een studie, is volgens Nauta een hardnekkig misverstand. “Hoogbegaafden worstelen vaak juist met het functioneren binnen vastomlijnde kaders, zoals je die vaak op scholen of binnen bedrijven en organisaties ziet. Ze hebben dan ook lang niet allemaal een indrukwekkend cv. En lang niet alle hoogbegaafden deden het goed op school of zijn hoogopgeleid.”

Voor Christian van Nes (35) is dat herkenbaar. Op school merkte hij wel dat hij eigenlijk nauwelijks hoefde te studeren om ingewikkelde stof te begrijpen. “Keek ik een boek één keer in dan kende ik het bij wijze van spreken al uit mijn hoofd.” Maar dat hij bijzonder intelligent was, daar stond hij niet bij stil. “Bij ons thuis was het motto ‘doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg’, je moest je vooral niet te veel verbeelden.” Hij zat op het VMBO, deed daarna een technische opleiding op MBO4-niveau en ging aan het werk in de technische sector. Zo werkte hij onder andere bij meerdere offshorebedrijven en een staalkabelfabrikant. Vaak lukte het hem om snel heel complexe projecten op zich te nemen, maar toch kwam hij nergens echt tot z’n recht. Inmiddels zit hij alweer geruime tijd gedesillusioneerd thuis. Zijn cv telt meerdere kantjes, maar het kost hem moeite om een baan te vinden die bij hem past.

Christian: “Bij vrijwel al mijn banen liep ik tegen communicatieproblemen aan. Mensen hadden het gevoel dat ik op een andere golflengte zat. Dan functioneerde ik inhoudelijk prima, maar werd bijvoorbeeld mijn contract niet verlengd omdat het ‘communicatiestuk’ ontbrak.” Ook had hij moeite om de juiste balans te vinden in de intensiteit van zijn functioneren. “Ik raakte ofwel zo verveeld dat ik apathisch werd, ofwel zo perfectionistisch dat ik vastliep. Dan wilde ik alles voor de volle 130 procent perfect doen, terwijl mijn manager al blij was met 70 procent. Ik dacht: hoezo moet het niet perfect? Er zal wel iets mis met mij zijn.” Pas toen hij bij verschillende sollicitatieprocedures capaciteitstesten moest doen en extreem hoog scoorde, ging dagen dat hij misschien hoogbegaafd was. “Toen ik dat eenmaal wist, waren mijn problemen niet opeens opgelost, maar er viel wel veel op z’n plek.”

Ook voor Jacqueline voelde de ontdekking van haar hoogbegaafdheid als een enorme opluchting. “Ik ben in mijn leven meerdere keren door artsen en psychologen helemaal binnenstebuiten gekeerd. Alles om maar te vinden wat er nou mis met me was. En ineens wist ik het. Het bleek niet te liggen aan het feit dat ik van alles niet kon, integendeel. Ik kon juist heel veel. Ik dacht bijvoorbeeld altijd dat ik onmogelijk ongeduldig was, maar nu snap ik dat ik gewoon veel sneller ga dan anderen. En dat ik soms op zo’n andere golflengte lijk te zitten, dat komt doordat ik op een heel abstract niveau denk. Die erkenning en dat gevoel van potentie: dat voelde fantastisch. Er ging een wereld voor me open.”

Toch bracht de ontdekking haar tot nu toe nog geen baan waarbinnen ze echt kan laten zien wat ze in huis heeft. “Na een periode thuis te hebben gezeten, heb ik inmiddels weer een baan. Onder mijn niveau, maar dat moet dan maar. Ik ben allang blij dat ik überhaupt weer werk heb.” Ook Christian heeft zich er inmiddels bij neergelegd dat hij bij een werkgever misschien niet de ideale baan gaat vinden. Hij speurt nog altijd vacaturesites af, maar volgt daarnaast ook een intensieve training op het gebied van persoonlijke ontwikkeling en is bezig om zijn eigen webshop in technische onderdelen op te zetten. ‘Als ik de perfecte baan daarbuiten niet kan vinden, dan probeer ik hem zelf maar vorm te geven.”

“Begrijpelijk, zegt Noks Nauta, “maar eigenlijk is het natuurlijk eeuwig zonde dat veel hoogbegaafden zich genoodzaakt voelen om voor zichzelf te beginnen of onder hun niveau te werken. Want doordat zij niet hun volle potentieel kunnen verzilveren op de werkvloer en een grote groep zelfs ongewild thuiszit, loopt de maatschappij een ongelooflijke bak aan talent, intelligentie, oplossingsgericht denken en innovatief vermogen mis,” zegt zij. “Hoogbegaafden hebben namelijk tal van capaciteiten die we als samenleving heel goed kunnen gebruiken. Ze zien vaak verbanden en mogelijkheden die anderen over het hoofd zien. Maar dan moeten we wel de voorwaarden scheppen waarbinnen die capaciteiten tot hun recht kunnen komen.”

Hoe dan bijvoorbeeld? Nauta: “Ten eerste is het belangrijk dat we anders gaan kijken naar de verhouding tussen bewezen ervaring enerzijds en potentie anderzijds. Hoogbegaafden hebben vaak een groot zelflerend vermogen en kunnen zich een functie snel eigen maken, maar dit blijkt niet altijd hun diploma’s of wat ze op hun cv hebben staan. Ook zie je vaak dat bij vacatures een ‘out of the box-denker’ wordt gevraagd, iets waar hoogbegaafden vaak in uitblinken, maar dat in de praktijk toch binnen vastomlijnde kaders gewerkt moet worden. Dat is zonde. Want als je een hoogbegaafde werknemer een taak of een vraagstuk geeft en de vrijheid om daar volgens de eigen gebruiksaanwijzing aan te werken, dan zal je daar als werkgever vaak voor beloond worden met bijzonder innovatieve oplossingen en bovengemiddeld  functioneren.”

Want, zo wil Nauta wel benadrukken: “Hoogbegaafdheid zou helemaal geen last of handicap moeten zijn. Er hangt nu vaak een zweem van negativiteit rond het onderwerp, terwijl het eigenlijk iets heel moois en positiefs is. Het leven heel intens waarnemen, snel kunnen denken, veel kunnen leren, dat is eigenlijk een groot cadeau. Er zijn dan ook veel hoogbegaafden die prima functioneren of zelfs excelleren. Maar hoe iemand die hoogbegaafd is zich kan ontwikkelen, hangt voor een heel groot deel af van de manier waarop erop gereageerd wordt en hoe die persoon gestimuleerd wordt.”

Zelf heeft zij er nooit erg onder geleden. “Ik heb een vervelend arbeidsconflict gehad, waardoor ik er op mijn 52e achter kwam dat ik hoogbegaafd was. Maar verder heb ik het geluk gehad dat ik me vrijwel altijd in een hele fijne, stimulerende omgeving heb kunnen bewegen. Ik heb zeker ook werkgevers gehad waar ik mee botste, maar ik heb ook managers getroffen die zeiden: doe jij je ding maar. Niet alle hoogbegaafden hebben dat geluk.”

Jacqueline kan het daar alleen maar hartgrondig mee eens zijn. "Mijn zoon van 21 is ook hoogbegaafd en ik doe er alles aan om te zorgen dat hij in zijn leven niet tegen dezelfde dingen aanloopt als ik. Maar het feit dat hij het weet en dat hij iemand in zijn leven heeft die hem begrijpt en kan begeleiden, dat scheelt al zoveel." Chris ervaart hetzelfde met zijn dochter, die een IQ van 146 heeft. "We zijn allebei koppig, dus we kunnen soms echt botsen, maar ik herken veel van mezelf in haar. Het heen en weer schieten tussen verveling en perfectionisme. Soms buikpijn hebben van de stress. Niet naar school willen, omdat je de uitdaging mist en je anders voelt dan andere kinderen. Ik heb dat ook allemaal ervaren, maar nu weten we tenminste wat het is. Ik hoop dat we daardoor kunnen zorgen dat het bij haar straks in haar studie en haar baan allemaal gemakkelijker gaat dan bij mij."

Voor de toekomst is het volgens Nauta het allerbelangrijkste dat er meer positieve bewustwording komt rondom hoogbegaafdheid en dat er meer ruimte komt voor verschillende vormen van leren en functioneren. Zowel op school als op de werkvloer.  "Het is fantastisch dat er steeds meer aandacht komt voor hoogbegaafdheid bij kinderen en dat het steeds vroeger wordt gesignaleerd. Maar het wordt nog altijd vooral als een probleem benaderd. We zouden er veel mee opschieten als we meer ruimte zouden maken voor onderlinge verschillen en die ook zouden koesteren. Niet iedereen leert op dezelfde manier. Niet iedereen denkt op dezelfde manier. En niet iedereen werkt op dezelfde manier. Maar we hanteren nu zo’n smalle mal, dat iedereen die daar niet in past, meteen buiten de boot valt. Dat is eeuwig zonde. Want wie net even anders is, heeft ook bestaansrecht. En wie buiten die mal valt, kan juist van grote waarde zijn."