Het belang van creativiteit (en hoe je ‘t bij jezelf aanwakkert)

Technologische ontwikkelingen die elkaar in rap tempo opvolgen. Klimaatveranderingen. Een enorme groei van de wereldbevolking. Onze maatschappij verandert sneller dan ooit. De komende decennia staat de mensheid voor grote uitdagingen. Met behulp van de zogenaamde 21st century skills, een verzameling competenties, waaronder kritisch denken en mediawijsheid, kunnen we die uitdagingen het hoofd bieden. Misschien wel de meest belangrijke vaardigheid van deze skills: creatief denken.

De onlangs overleden auteur Sir Ken Robinson was internationaal expert en voorvechter van creativiteit en innovatie in het onderwijs en het bedrijfsleven. ln zijn boek Buiten de lijntjes legt hij uit: "Alle organisaties concurreren in een wereld waarin het vermogen om te innoveren en aan te passen geen luxe is: het is een noodzaak." Hij haalt een studie aan uit 2010, Capitalizing on complexity. Leiders in het bedrijfsleven en openbare sectoren, schrijft hij, zijn het erover eens dat de wereld toeneemt in complexiteit en dat hun ondernemingen daar niet effectief genoeg op in kunnen spelen. Creativiteit wordt daarmee dé belangrijkste kwaliteit die leiders moeten hebben.

Die creativiteit is nodig om nieuwe ideeën te generen voor producten en diensten, om mensen flexibel op te leiden zodat (medewerkers van) bedrijven sneller kunnen reageren op de veranderende wereld en mensen voor te bereiden op het feit dat ze niet langer één baan voor het leven hebben, schrijft Robinson. Creatieven zullen de toekomst hebben, citeert hij Thomas Friedman, auteur van de bestseller The World is Flat, over de gevolgen van globalisatie: "Degenen die zich nieuwe diensten en nieuwe kansen kunnen voorstellen en nieuwe manieren om werk te werven (...) zijn de nieuwe Onaanraakbaren. Degenen met de verbeelding om slimmere manieren te bedenken voor oud werk, energiebesparende manieren om nieuwe diensten te leveren, nieuwe manieren om oude klanten aan te trekken of nieuwe manieren om bestaande technologieën te combineren, zullen floreren."

Vastgeroeste denkpatronen

Creatieven, kortom, hebben de toekomst. Dr. Simone Ritter is associate professor of marketing and innovation aan de Radboud Universiteit en doet al tien jaar onderzoek naar creativiteit als denkproces. Ook zij ziet de noodzaak in van creativiteit als belangrijkste competentie voor de toekomst. Ritter: "Er is een andere kijk nodig op de grote vraagstukken. Belangrijke thema’s zijn het milieu, de gezondheidszorg, armoede, ongelijkheid in kansen, diversiteit. Vroeger was het handig om veel kennis te hebben, maar we inmiddels in een informatiemaatschappij. Het gaat er nu om hoe je die kennis met elkaar in verband brengt. Helaas leren we niet hoe je dat het beste kunt doen. Ons moderne onderwijs is nog steeds hetzelfde ingericht als honderd jaar geleden, terwijl onze maatschappij sterk veranderd is. Hoe we de huidige generatie opleiden, sluit niet aan op de behoeftes die er zijn."

Goed. Creativiteit is dus belangrijk. Maar wat is het precies? En is iedereen creatief of kan iedereen creatief worden? Ritter: "Creativiteit is het bedenken van nieuwe ideeën en oplossingen die origineel en bruikbaar zijn. Tijdens een creatief proces doorloop je verschillende fases, die voor iedereen net weer wat anders verlopen. Ik probeer grip te krijgen op het cognitieve proces: hoe stuur je dat, hoe geef je mensen handvatten om uit vastgeroeste denkpatronen te komen?"

Je kunt mensen wel degelijk daarbij helpen, ontdekte Ritter. “De inzichten die mensen krijgen via de drie B’s (bed/bad/bus, de plekken waar mensen vaak ingevingen krijgen, red.) zijn weinig te sturen, maar je hebt ook technieken die inzetbaar zijn voor gerichte momenten, zoals brainstorms en heidagen. Je maakt niet van iedereen een Einstein, maar net als een spier kun je creativiteit trainen - mits je de juiste oefeningen krijgt aangereikt. Daarmee kun je iedereen naar een hoger plan tillen, wat het beginpunt ook is. Een methode die goed werkt en waar wetenschappers een fundamentele onderbouwing voor zien, is bijvoorbeeld de Scamper-techniek."

Vuurtje aanwakkeren

Creativiteit aanboren kan ook op een ander manier. Door niet te veel in je hoofd te zitten, maar daar juist los van te komen. Marenthe, creatieveling pur sang, probeert dat te doen met behulp van (online) creatieve workshops. Marenthe heeft de kunstacademie afgerond, een ontwerpbureau gehad en stationary ontworpen. Ze schrijft, illustreert en geeft (online) workshops met The Art Beat Club, waarbij ze probeert het creative vuurtje bij anderen aan te wakken. "Mijn cursisten komen overal vandaan. Van professionele kunstenaars uit New York, mensen die willen ontspannen na een burn-out tot ondernemers die hun bedrijf verder willen ontwikkelen. In mijn community is veel positiviteit. Mensen stimuleren elkaar, halen het beste bij elkaar naar boven. Er zit zoveel blijheid in, ik zie mijn cursisten groeien. Mensen dragen elkaar, steunen elkaar, tillen elkaar op. Dat is geweldig om te zien."

Marenthe denkt dat in de basis heel veel mensen creatief zijn. "Iedereen heeft toegang tot creativiteit. Vervolgens komt daar opvoeding bij, scholing, allerlei gedachtes die je leert, je sociale milieu. Er zijn mensen met veel talent of aanleg voor bijvoorbeeld schilderen, maar dat is iets anders. Creativiteit gaat meer om dat je het lef hebt om vanuit nieuwsgierigheid te kijken, zonder oordeel waar te nemen en vragen durft te stellen: is dit zo, waaróm is dit zo, kan het niet anders, zie ik het wel goed of kan ik het ook vanuit een ander perspectief bekijken, wat gebeurt er dan? Het vergt de flexibiliteit om uit je hokje stappen, dingen los te durven laten en nieuwe connecties te maken die in eerste instantie niet voor de hand liggen." Ze is van mening dat een docent je daar goed bij kunt helpen. "Een leraar kan je de weg wijzen, leren hoe je dat doet. Want het gaat over doen, met vallen en opstaan en durven falen. Het is het proces van terugkeren naar de bron, maar als het goed is leer je het, net als fietsen, nooit af."

Macro vs. micro

Ook Marenthe ziet de noodzaak in van creativiteit voor onze samenleving. "Er zit een opkomst van creativiteit aan te komen, van nieuwe creatievelingen. Een soort revival. Dat is ook nodig. We moeten omgaan met zulke grote veranderingen, we kunnen niet doorgaan zoals we deden. In alle opzichten hebben we creativiteit nodig, op micro- én macroniveau."

Is het ook zo dat als je creatief bent, of je nu tekent, muziek maakt of kookt, je ook beter in staat bent op macroniveau creatief te denken? Dat je dan sneller problemen op kunt lossen, of makkelijker een antwoord vindt op bepaalde kwesties? Marenthe: "Ja, ik geloof er heilig in dat als je op microniveau creatief bent, je ook op macroniveau creatiever bent. Je kunt dan bijvoorbeeld automatisch problemen makkelijker oplossen."

Ook Ritter is die mening toegedaan. Ze legde haar studenten ooit een vraagstuk voor dat zij niet met elkaar opgelost kregen. "Vervolgens vroeg ik een vriend van me, die kok is, of hij het probleem kon oplossen. Hij had de juiste oplossing in een kwartier gevonden. Voor hem was het makkelijker nieuwe combinaties te maken, omdat hij dat in zijn dagelijkse werk ook doet."

Uitdagingen

Zomaar de hele maatschappij een stuk creatiever maken door de juiste tools aan te bieden, zo makkelijk is dat nu ook weer niet. Ten eerste omdat mensen hun hakken in het zand zetten als het om verandering gaat. Ritter ziet dat regelmatig gebeuren bij brainstorms. “Weerstand tegen innovatie is een groot probleem, zeker bij urgente vraagstukken als het klimaat. Beweging is soms moeilijk te bewerkstelligen, hoe goed je aanpak ook is. Verzet heeft te maken met gedragsverandering, de angst voor verlies van de status quo of sociale status, gezichtsverlies, het moeten verzinnen van een nieuw verdienmodel, onoverzichtelijkheid. Inherent aan innovatie is dat je niet weet of iets gaat werken. Dat het weerstand oproept is niet gek, alleen: hoe ga je ermee om?"

En, hoe doe je dat? Ritter: "De literatuur zegt er nog niet veel over, concrete aanbevelingen zijn er nog niet. Weerstand wegnemen kan door de intrinsieke motivaties van mensen in kaart te brengen, zodat je mensen beter meekrijgt. Vaak stagneert het creatieve proces bij de selectie van ideeën. Nieuwe ideeën bedenken lukt nog wel, maar zodra er uit die ideeën gekozen moet worden, gaat het mis. Nog vóór de implementatie dus. Goede ideeën sneuvelen, omdat het te spannend is om ervoor te gaan, om je hard te durven maken voor een bepaald idee. Erg jammer is dat, zeker omdat je de noodzaak voor wilt zijn - als je als bedrijf met de rug tegen de muur staat, is het te laat. Je wilt eerder kunnen anticiperen op de ontwikkelingen door te weten wat er over vijf jaar nodig zal zijn. Dat gebeurt nog niet genoeg.”

Daarnaast ziet Marenthe nog een ander probleem: je moet je creativiteit wel onderhouden. "Creativiteit werkt net als een spier. Die kun je trainen, maar om hem sterk te houden, moet je dat wel regelmatig doen. Pas dan levert het echt iets op. Je moet jezelf het liefst elke dag even aan het werk te zetten om er de vruchten van te plukken." Dat is best moeilijk, zeker met de verleidingen die de dagelijkse sleur bieden, zoals onze mobiele telefoon. Ritten: "Het internet heeft goede kanten. Het is geweldig dat we snel contact kunnen leggen met mensen aan de andere kant van de wereld, bijvoorbeeld. Maar er zit ook een schaduwzijde aan. Al de tijd die je zit te scrollen, kun je niet meer in iets anders steken. Het lijkt wel of de telefoon verslaaft en verlamt. Je wordt er inactief van en tegelijkertijd overprikkeld." 

Innerlijke kind

Als je creativiteit bij jezelf wilt aanwakkeren, is dat mogelijk? Heeft Ritter daar tips voor? "Creativiteit heeft vooral te maken met lef. Probeer het gewoon uit. Lukt het niet? Probeer het nog een keer. Daag jezelf uit om niet met het eerste beste antwoord genoegen te nemen. Soms zegt een beeld meer dan duizend woorden, zoals dit raadsel. Het is een leuke manier om uit je vastgeroeste denkpatroon te komen."

Ook bij je kinderen kun je creativiteit stimuleren. Marenthe: "Doe je kind op tekenles, acteerles, muziekles. Ga zingen, koken, een plantencursus volgen. Zoek een serieuze docent en ga gewoon iets doen." Ze tipt om je, als je zelf aan de slag gaat, niet te veel te laten leiden door je innerlijke criticus. “Die mag wel aanwezig zijn, maar laat je er niet door verlammen. Besef dat je zelf de regie terug kunt pakken.”

Volgens haar kun je dan connectie maken met je innerlijke kind: "Ik weet zeker dat iedereen die in zich heeft. Je hoeft je daarvoor niet kinderlijk te gedragen, maar als je contact kunt leggen met je innerlijke kind, word je gelukkiger. Een vriend van mij was eerst commando en is nu imker. Als hij vertelt hoe het in zijn tuin gaat, met die bijen, halló daar kun je toch alleen maar enorm blij van worden? Daarvan ga je toch zweven op een wolkje? Dat is wat nodig is om onze maatschappij verder te helpen. Er is werk aan de winkel."