Wat ik had willen weten voordat... ik de bak in draaide

Toine Bakermans is pas 16 jaar oud als hij in 1975 na een gewapende overval in de cel belandt. "Samen met zeven vriendjes heb ik een postagentschap overvallen. Een van die jongens moest aangifte doen van zijn ouders toen die achter de overval kwamen, en de rest volgde vrij snel. Uiteindelijk heb ik eerst tien dagen op het bureau gezeten, en ben ik daarna uit huis geplaatst in een soort jeugdinrichting. Ik was degene die naar binnen was gegaan en met het geld weer buiten stond. De rest van de jongens mocht gewoon naar huis."

Het zou niet de laatste keer zijn dat Toine, inmiddels 61 jaar oud, naar de gevangenis moest. In totaal heeft hij twintig jaar in de cel gezeten voor soortgelijke vergrijpen. Vanaf 1988 heeft hij eerst zeven jaar gedaan, daarna vijf en de laatste straf duurde twaalf jaar.

Inmiddels is Toine vrij en zet hij zich in voor andere (ex-) gedetineerden via stichting BONJO en helpt hij jonge mensen die dreigen de weg kwijt te raken bij Stichting De Nieuwe Kans in Rotterdam. "Veel mensen weten niet hoe het eraan toegaat in de gevangenis en wat de gevolgen zijn als ze de eerste keer vast komen zitten", vertelt hij. "De gevangenis is voor niemand een pretje en als je er eenmaal in hebt gezeten is de kans groot dat je opnieuw de fout in gaat." Dat vindt Toine kwalijk, en om die reden vertelt hij graag wat hij had willen weten voordat hij de gevangenis inging, wat hij leerde terwijl hij daar was en hoe de kans op recidive volgens hem omlaag kan.

1. Steek je kop niet in het zand

Als je gearresteerd wordt, moet je meestal meteen naar de gevangenis. "Je wereld staat in een keer op z'n kop, dus is het lastig, maar cruciaal om de schade zoveel mogelijk te beperken. Zeg je huur op en zorg dat je spullen ergens terecht kunnen, of dat iemand dat voor je kan organiseren", raadt Toine aan. Op de website van Dienst Justitiële Inrichtingen vind je een duidelijk stappenplan van wat je allemaal precies moet regelen. Het is belangrijk om zo snel mogelijk een detentieverklaring in handen te krijgen. Deze heb je namelijk nodig om je abonnementen stop te zetten en bijvoorbeeld je zorgverzekering.

Sinds juli dit jaar kunnen gevangenissen gedetineerden niet meer verplichten om een uniform te dragen. Je kan dus gewoon je eigen kleding en schoenen meenemen. Als je opgeroepen wordt, heb je daar zelf tijd voor, maar als je gearresteerd wordt, moet iemand dat voor je doen. Toine: "Veel mensen bedenken niet hoe vervelend het is om iemand anders – zelfs al ken je diegene – door je persoonlijke spullen heen te laten gaan. Je hebt misschien liever niet dat iemand je nachtkastje kijkt. Dus je moet dat of geregeld hebben, of je moet niet gearresteerd worden."

Wat je allemaal wel of niet mee kan nemen, verschilt per gevangenis. Als je eenmaal te horen hebt gekregen waar je je staf moet uitzitten, kan je op de website van die instelling bekijken wat wel of niet toegestaan is. Maar een fles wijn of sixpackje bier zit er sowieso niet meer in, want alcohol en drugs zijn in elke instelling verboden. En ook je telefoon kun je maar beter thuislaten. "De gevangenis is zo eigenlijk ook een hele rustige en gestructureerde plek. Je hoeft er aan niets te denken, er wordt van alles voor je geregeld zoals goede zorg en je betaalt geen huur."

Naast dat het fijn is als iemand je persoonlijke eigendommen komt brengen als het nodig is, heb je ook iemand nodig die voor je zorgt als je eenmaal gesetteld bent, vertelt Toine. "Als je achter de tralies zit, is het fijn als iemand je geld en andere spullen toe kan sturen. Het is niet mogelijk om salaris te ontvangen in de gevangenis. Je moet er twintig uur in de week werken, waar je minder dan 80 cent per uur voor krijgt. Het heet ook geen salaris, maar zakgeld, want anders zou er belasting over betaald moeten worden." Dit geld komt allemaal op een speciale gedetineerden-rekening, die je ontvangt zodra je in de gevangenis komt. Van dit geld kan je dan een televisie huren, want die zit zeker niet altijd in je cel inbegrepen. Cash geld is niet toegestaan om illegale handel te voorkomen.

2. Het draait niet alleen om jou

Want hoe zit het eigenlijk met de achterblijvers? Voor familie en vrienden is het sowieso heel zwaar als zij het zonder een dierbare moeten doen. "Jij bent niet de enige die te lijden heeft onder een gevangenisstraf. Misschien heb je een partner en/of kinderen die het nu zonder jou moeten stellen of ouders die zich zorgen maken", weet Toine uit ervaring. Ook hoort hij weleens mensen zeggen dat ze het recht in eigen hand zouden nemen als er iets met hun kinderen zou gebeuren. "Dat klinkt wel heel stoer, maar ik vraag ze dan wat ze met hun kinderen zouden doen als ze zelf in de bak belanden. Wie zou voor hen zorgen? Dat weten ze dan eigenlijk niet."

En zo zijn er nog veel meer praktische zaken, die moeilijkheden kunnen veroorzaken. Zo worden alle uitkeringen stopgezet als je in de gevangenis zit, en verlies je vaak je huidige werk. Voor een partner die achterblijft kan het moeilijk zijn om rond te komen nu een van de inkomens mist, en diegene zal veel moeten regelen om zelf toeslagen te gaan ontvangen. Als je wil weten waar je als achterblijver zoal tegen aan kan lopen, kan je goed terecht bij stichting Bonjo. Ze zijn goed bereikbaar via mail en telefoon voor overblijvers zowel als (ex)gedetineerden. Je kan ook contact opnemen met Gevangenzorg: je kan anoniem met hen bellen voor een luisterend oor en concreet advies.

3. Zet de knop om

Laten we vooropstellen: naar de gevangenis ga je niet voor de lol. Steeds meer gevangenissen hebben alleen cellen voor twee, en het gebrek aan privacy kan dan best intens zijn. "Je slaapt samen in een soort stapelbed. Als iemand boven of onder je ligt te scheten of nog erger, is dat niet bepaald een pretje", merkt Toine droogjes op. Toch zijn er zijn gelukkig wel een aantal zaken die je kan ondernemen om je tijd in de gevangenis zo goed mogelijk door te komen. Het gebrek aan privacy maakt het extra belangrijk dat je een eigen plekje creëert. "Mijn cel werd mijn domein. Ik vroeg om een schildersezeltje, en die heb ik toen gekregen. Zo voelde mijn cel al meer als thuis aan." Iedere dag mag je een uurtje naar buiten, en twee keer per week is er een moment om te sporten. Verder is er een recreatieruimte en een werkplaats waar je je zakgeld kan verdienen. "Ondanks dit alles spendeer je het merendeel van je dag in je cel. Je krijgt daar ook je eten: van die vliegtuigbakjes waar je het cellofaan af moet trekken."

De cel kan ook een plek zijn om tot bezinning te komen, al gebeurde dit bij Toine pas een hele tijd later. "Op het moment dat ik de fout inging, was ik totaal niet bezig met de consequenties van mijn daden. Anders had ik ze niet begaan. Maar toen ik wat ouder werd, ging ik steeds meer over de slachtoffers nadenken. Op mijn werk bij stichting De Nieuwe Kans kwam ik kinderen tegen met wiens vader ik de bak had gezeten. Sommigen hadden last van een posttraumatische stressstoornis. Ik bedacht me toen dat het goed mogelijk was dat de mensen die ik onheus bejegend heb ook van zoiets last hadden. Pas toen ik aan mijn slachtoffers begon te denken, kwam de spijt." Met deze realisatie kwam Toine's fascinatie voor het herstelrecht: de tegenhanger van strafrecht. Hierbij draait het om het slachtoffer in plaats van de dader. "Contact tussen beiden partijen met excuses en erkenning van wat heeft plaatsgevonden kan heel helend werken."

Maar niet iedereen die spijt betuigd bij een strafzaak, heeft dat ook echt. Sommigen noemen het woord vooral om de kans op strafverlaging te vergroten. Er zijn zelfs genoeg mensen die zichzelf in de slachtofferrol plaatsen, zodra ze te horen krijgen dat ze naar de gevangenis moeten. Ze zien hun hele leven instorten. En dat snapt Toine ergens wel. "Gevangenissen bieden niet altijd perspectief. Als je eruit komt, is er weinig hulp. Ook kan je niet altijd rekenen op goede begeleiding in de gevangenis." Bij tbs is de kans op recidive vele malen lager, wat volgens hem komt door therapie en goede begeleiding. "Gedurende hun straf zijn mensen vaak gefrustreerd, ze zien niet altijd het nut in van hun tijd achter de tralies. Ook zijn ze daarna vaak hun baan, huis en relatie kwijt als ze uit de gevangenis komen. Alles bij elkaar maakt dat dat mensen vaak opnieuw dezelfde fout begaan."

4. Probeer je eigen perspectief te creëren

Toine heeft goed advies om uit deze negatieve spiraal te raken: "Je kan de gevangenis zo gezellig en nuttig maken als je wil. Het is de kunst om daar een lifehack op in te zetten. Bedenk voor jezelf: oké, hier woon ik nu, dit is nu mijn thuis en hier gebeuren ook genoeg leuke dingen. Ik ben gaan schilderen en tekenen. Je moet in de bak toch aan de bak. Dat kon ik behoorlijk goed, dus toen heeft een kunstdocent die daar lesgaf het hoofd van de lerarenopleiding van de Willem de Kooning Academie opgebeld en die is eens naar mijn werk komen kijken. Ik had niet al mijn diploma's op orde, maar het hoofd van die school heeft mij toch toegelaten nadat ik de 21 plus toets goed aflegde. Uiteindelijk ben ik geslaagd voor de bachelor Fine Art in Education aan de Willem de Kooning Academie met een 7,4 gemiddeld!"

Het zou natuurlijk prachtig zijn als je in de gevangenis actief ondersteund wordt in het verbeteren van je leven, maar dat is simpelweg vaak niet het geval. Daarom dringt Toine aan op het creëren van een eigen perspectief. Zo ziet zijn eigen cv er inmiddels indrukwekkend uit. "Ik heb na mijn opleiding aan de Willem de Kooning Academie een traject tot docent beeldende kunst gevolgd en een post-hbo-opleiding tot ervaringsdeskundige. Zo ben ik door al mijn opleidingen en eigen ervaring uitermate geschikt om jongeren bij stichting De nieuwe kans te helpen om hun leven weer op orde te krijgen. Dat is mijn perspectief. Ik heb dat allemaal zelf gedaan."

Het is niet nodig om te denken dat je nooit meer een baan zult krijgen of een huis. "Als je een overval hebt gepleegd bij een bank, hoef je niet meer te rekenen op een baan in de financiële sector", grinnikt Toine. "Maar als je een autoritair persoon bent, kan je nog prima voor de klas komen te staan. Ik heb zo ondanks mijn gevangenisstraf nog een Verklaring Omtrent Gedrag kunnen krijgen. Het gaat je wel meer moeite kosten dan iemand die geen strafblad heeft, maar bij een aanvraag wordt er goed naar jouw persoonlijke geval gekeken."

Als laatste wil Toine graag aan iedereen meegeven om de zaken niet al te zwart wit te zien. Natuurlijk begaan mensen fouten waar ze anderen mee schaden, maar je weet vaak niet wat er hun eigen leven speelt wat daartoe geleid heeft. "Ik raad iedereen aan om naar de documentaire van Marina Meijer genaamd Carrousel te kijken, winnaar van een Gouden kalf, om zo een beter idee te krijgen van wat er allemaal speelt in het leven van (ex)gedetineerden. Als ik je zie, dan groet ik je is ook een aanrader. In deze documentaire komen daders en slachtoffers met elkaar in contact, wat ze beiden verder helpt. Want dat willen uiteindelijk alle partijen."