Waarom afvallen of aankomen niet gewoon ‘een kwestie van discipline’ is

De één kan het gemakkelijk bij een handje chips houden, bij de ander moet meteen de hele zak leeg. De één trakteert zichzelf bij iedere een baaldag het liefst op pasta, wijn en chocolade-ijs toe, de ander gunt zichzelf juist geen enkele lekkernij, omdat na iedere snack een knagend schuldgevoel volgt. Je hebt mensen die het liefst een pil zouden krijgen zodat ze alles konden eten wat ze willen. Je hebt ook mensen die liever een pil zouden krijgen waardoor ze helemaal nooit meer zouden hoeven eten.

Als het op eten aankomt, heeft ieder zo z’n voorkeuren, maar één ding hebben we allemaal gemeen: onze persoonlijke relatie met eten staat bol van de gewoontes, emoties, ingesleten overtuigingen en onbewuste associaties.

Toch wordt het volhouden van een gezond eetpatroon vaak als iets rationeels en relatief eenvoudigs gepresenteerd: we moeten eten om de juiste voedingsstoffen binnen te krijgen. Punt. En wil je afvallen? Dan moet je minder calorieën binnenkrijgen dan je verbrandt, en als je wilt aankomen juist meer. Punt. Gewoon een kwestie van logisch nadenken en een beetje discipline. Toch?

Nou nee. Niet alleen benadrukken experts al langer dat blijvend afvallen nog helemaal niet zo eenvoudig is, ook gaat de simpele ‘disciplinebenadering’ voorbij aan de vaak complexe emotionele verhouding die mensen tot eten hebben. Volgens voedingspsycholoog Diana van Dijken kijken we als het op eten aankomt nog te veel naar het ‘wat’ en het ‘hoe’ en veel te weinig naar het ‘waarom’.

Ingesleten patronen

Wat ze in haar praktijk veel tegenkomt: mensen die er voor korte periodes wel in slagen om hun eetgedrag aan te passen, maar uiteindelijk toch steeds weer terugvallen in hun oude patronen. Dat zijn overigens lang niet altijd mensen met een eetstoornis, maar vooral mensen die het niet lukt om af te vallen of aan te komen of die graag een ongecompliceerdere relatie met eten zouden willen. Mensen met overgewicht, ondergewicht en alles daartussenin.

Van Dijken: "Of je een gezonde relatie met eten hebt, heeft niet per se iets met je gewicht te maken. Je hebt mensen met een gezond gewicht en een ongezonde relatie met eten en je hebt mensen met een ongezond gewicht met een gezonde relatie met eten. Veel mensen in mijn praktijk zoeken hulp omdat het niet lukt om emoties, gedrag en gedachten rondom eten te veranderen terwijl ze dat wel graag zouden willen." 

De basisprincipes van bijvoorbeeld afvallen kent vrijwel iedereen. Dat is volgens Van Dijken dan ook bijna nooit het probleem. "Lijnen voor een kortere periode is niet zo moeilijk. Maar omdat je jezelf van alles ontzegt en heel streng bent voor jezelf, is het mentaal bijna niet vol te houden."

Extra reserve

En het lichaam werkt ook niet mee, legt ze uit: "Ons lichaam wil graag overleven. En gevoed worden is daar een heel belangrijk onderdeel van. De eerste keer dat je lijnt, zal je meestal succesvol afvallen, omdat je lichaam niet weet wat het overkomt. Maar de volgende keren, denk je lijf: oh nee, die hongerperiode, dat overkomt me geen tweede keer. Je lichaam doet er alles aan om je weer meer te laten eten. Je wordt moe, krijgt het koud, je kunt aan niets anders meer denken dan aan eten. En als je dan weer meer gaat eten, legt je lichaam voor de zekerheid een extra reserve aan en eindig je vaak zwaarder dan daarvoor, wat weer zorgt voor schaamte en een gevoel van falen."

Kortom: als afvallen (en voor andere mensen: aankomen) werkelijk zo simpel was, dan hadden niet zoveel mensen er moeite mee. "En als het werkelijk alleen met discipline te maken had, dan zouden uiterst gedisciplineerde en succesvolle mensen nooit worstelen met hun eetpatroon of gewicht," zegt Van Dijken.

Volgens haar wordt als het op eten aankomt nog te weinig naar de emotionele component gekeken en naar de onbewuste overtuigingen gedragspatronen die mensen door de jaren rondom voeding hebben ontwikkeld. "Associeer je bepaalde voedingsmiddelen met gezelligheid? Heb je van huis uit geleerd om jezelf met eten te belonen of te troosten? Of heb je juist geleerd om jezelf veel te ontzeggen? Eet je als je je verveelt? Of juist als je gestresst bent? Is eten voor jou iets functioneels of staat het voor jou vooral voor nabijheid met anderen en sociaal contact?"

Emoties leiden

Ook voor Lisette Neijenhuis (46) bleken dat belangrijke vragen. "Vanaf het moment dat ik in de puberteit kwam, ben ik af en aan bezig geweest met afvallen. Maar uiteindelijk kwam ik altijd weer aan en door het jojoën werd ik langzaamaan zwaarder en zwaarder." Maar een paar maanden geleden, na en grote tegenslag, veranderde er iets. "Ik werd ontslagen, moest me laten omscholen. Ik besloot met mezelf aan de slag te gaan en volgde verschillende trajecten voor persoonlijke ontwikkeling, waardoor ik meer inzicht kreeg in mezelf. Ook volgde ik een traject bij Olav Pranger, de auteur van het boek Nooit meer dik, waarbij ik ontdekte dat schaarste in mijn jeugd altijd een rol had gespeeld. Bij bijzondere gelegenheden kregen we lekkere dingen. Ook kwam ik erachter dat lekker eten mij staat voor feest, gezelligheid en verwennerij. Nu ik beter begrijp welke emoties bij mij aan eten verbonden zijn, lukt het me beter om me niet altijd blind door die emoties te laten leiden."

Volgens Van Dijken ligt in gesprekken over eten en afvallen de nadruk vaak op de vragen: wat kun je het beste eten en in welke hoeveelheden? Maar kijken naar waaróm je bepaalde dingen eet, hoe je je voelt terwijl je die dingen eet en hoe je je voelt nadat je ze hebt gegeten, dat is net zo belangrijk, zegt zij: "Omdat het mensen helpt om inzicht te krijgen in een proces wat puur op wilskracht heel moeilijk te doorbreken is." 

Het idee dat het bij afvallen allemaal om discipline draait, is volgens haar niet alleen achterhaald, het is ook schadelijk. "Omdat het mensen die er niet in slagen om grip te krijgen op hun gewicht of eetpatroon opzadelt met een negatief stempel. Lukt het je niet om af te vallen? Dan zul je wel lui zijn of te weinig wilskracht hebben. Bovendien maakt het dat mensen die worstelen met eten heel hard over zichzelf gaan oordelen. Ze denken: zie je wel, ik ben een slappeling. Het ligt gewoon aan mij. En zulke gedachten maken de relatie met eten er vaak niet beter of gezonder op."

Van Dijken helpt mensen om van een afstandje en met een zachte blik naar hun eigen eetgedrag te kijken. "Dat begint eigenlijk altijd met de vraag: waarom wil je iets veranderen? En het interessant is, als mensen dan redenen opnoemen, staat afvallen bijna nooit op de eerste plaats. Vaak zijn ze op zoek naar evenwicht, een gezonde, plezierige relatie met eten, ontdaan van schaamte en schuldgevoelens. En afvallen of aankomen kan daar onderdeel van zijn, maar dat hoeft niet."