Respect afdwingen op je werk? ‘Stop met jezelf onnodig klein maken’

Een opdrachtgever doet moeilijk over een factuur. De persoon die ik moet interviewen staart nors voor zich uit en laat het gesprek na ieder afgemeten antwoord weer doodvallen. Een deskundige die ik heb geraadpleegd, vindt het vervelend dat het betreffende artikel nog niet is geplaatst. Ik maak het als freelance journalist regelmatig mee: kleine verstoringen van de harmonie in de werkrelatie. En het stomme is: negen van de tien keer neem ik de verantwoordelijkheid op me om de harmonie te herstellen.

Ik ga met een rood hoofd checken of het factuurbedrag dat ik met de opdrachtgever overeengekomen was - en dat ik al drie keer gecheckt had - wel echt klopt. Tijdens dat ene stroeve interview ga ik extra hard werken om het gesprek een beetje gezellig op gang te houden, zodat die ander steeds verder achterover gaat leunen en ik uiteindelijk met het zweet op de rug weer naar huis kan. En tegenover die expert die baalt dat zijn artikel nog niet is geplaatst, bied ik mijn excuses aan voor het ongemak. Voor iets waar ik als freelancer geen enkele invloed op heb.

Harmoniemodel

We kunnen gerust stellen: ik ben van het harmoniemodel. Ik vind het prettig als iedereen blij is en als het even kan, blij met mij. Dus in situaties waarin de harmonie in het geding is, zal ik altijd proberen die te herstellen, ook al moet ik daarvoor een beetje door de knieën. Maar de laatste tijd begin ik me steeds vaker af te vragen: waarom doe ik dat eigenlijk?

Ik heb inmiddels meer dan tien jaar ervaring en ik versta mijn vak. Waarom ben ik in dit soort situaties dan geneigd om mezelf kleiner te maken dan ik ben? Ik heb de reputatie dat ik zorgvuldig en integer te werk ga en de kantjes er niet vanaf loop. Dus als iemand ook maar een béétje begint te zeuren, waarom zoekt ik het probleem dan zo snel bij mezelf? Waarom maak ik aardig gevonden worden in werkrelaties belangrijker dan gerespecteerd worden? En vooral: hoe houd ik ermee op?

Volgens psycholoog Carola van Dijk kan ik me in elk geval troosten met de gedachte dat ik bepaald niet de enige ben die hiermee worstelt. Zij schreef het boek Hoe word ik assertiever? en helpt als psycholoog regelmatig mensen die tegen dezelfde vragen aanlopen als ik. ‘‘Assertief zijn op het werk, vinden veel mensen lastig,” zegt ze. “En dat is ook niet zo gek. Want je eigen wensen, gedachten en gevoelens uiten op een manier die de relatie met anderen niet in gevaar brengt, dat is best een complexe vaardigheid. En iets dat niet iedereen van huis uit heeft meegekregen.” Hoewel zowel mannen als vrouwen moeite kunnen hebben met assertiviteit, hebben vrouwen er volgens Van Dijk vaak net wat meer moeite mee.

“Vrouwen zijn over het algemeen banger om op assertief gedrag afgerekend te worden dan mannen. En dat is ergens ook logisch. Want van vrouwen wordt nog altijd meer verwacht dat ze lief en aardig zijn en dat ze de harmonie bewaken. Let er maar eens op als je televisie kijkt, dat vrouwelijke interviewers vaak meer glimlachen en voorover leunen dan hun mannelijke collega’s. Doen ze dit niet, dan lopen ze het risico dat ze onsympathiek worden gevonden. Ook zijn vrouwen in vergelijking met mannen vaak wat meer gericht op samenwerking en het managen van relaties.”

Politiek en strategie

Volgens Lois Frankel, de schrijfster van Nice Girls Don’t Get The Corner Office hebben veel vrouwen de neiging om werkrelaties op dezelfde manier te benaderen als privérelaties. Ze steken veel energie in het goed houden ervan en nemen het vaak persoonlijk op als er wrijving ontstaat. Maar dat is een fout, zegt zij. Want op werk is er vaak sprake van transactionele relaties. Ofwel: waarbij er sprake is van een zekere uitruil. Politiek. Strategie. De ene hand wast de andere. Volgens Frankel vergeten veel vrouwen nogal eens dat werk vooral een spel is dat je kunt leren spelen. En ze zijn zich er vaak niet van bewust dat de mensen om hen heen het spel wél spelen.”

Voor Pippa (35) is dat herkenbaar. Zij werkte jarenlang bij een groot bedrijf waar ze een baas had die haar veel vrijheid en vertrouwen gaf. Maar toen werd ze op een project gezet waarbij ze moest samenwerken met een aantal mensen die vanuit een ander bedrijf kwamen en die zelf aan een andere baas rapporteerden. “Vanaf het begin ontstond bij dit project een totaal andere sfeer dan ik gewend was,” vertelt ze. “Heel negatief, veel politieke spelletjes. Werkafspraken werden niet helder gemaakt. Verantwoordelijkheden werden niet duidelijk verdeeld. En als dingen dan niet goed gingen, wezen ze naar mij. Ik dacht: wat is dit joh? En het stomme was: ik werd er ontzettend onzeker van.”

Inmiddels denk ze wel te begrijpen wat er aan de hand was. ‘Deze mensen kwamen zelf uit een heel directieve bedrijfsstructuur en kwamen te werken in een organisatie waar ze nog niet veel van wisten. Ik was juist op dat project gezet om hen te helpen, omdat ik al een gevestigde positie had en mijn weg wist binnen het bedrijf. Maar in plaats van een open samenwerking met mij aan te gaan, leek het alsof ze mij als een bedreiging zagen. Uiteindelijk ben ik naar mijn eigen baas ben gestapt en heb ik gezegd: dit doe ik niet meer.” Ze stopte met het project, deed nog een poging om de lucht te klaren in een evaluerend gesprek waar uiteindelijk weinig uitkwam, en dat was dat. 

Grenzen afbakenen

Achteraf ziet ze het als een vervelende en waardevolle ervaring. ‘Ik heb er veel van geleerd, vooral over mezelf. Ik realiseer me nu dat ik op mijn werk heel erg hetzelfde ben als privé. Ik ga overal vol in. Ben sociaal. Ken weinig terughoudendheid. Ik ga er altijd vanuit dat iedereen elkaar in alle eerlijkheid en oprechtheid benadert. Maar ik vergat dat mensen ook politiek bedrijven, spelletjes spelen, andere motieven kunnen hebben. En dat je dus best vriendelijk en open kunt zijn, maar dat je wel heel goed je eigen grenzen moet afbakenen. En moet zorgen dat jij ook krijgt wat je nodig hebt om je werk goed te kunnen doen."

Volgens Lois Frankel is het inderdaad belangrijk om in zakelijke relaties altijd oog te houden voor de vraag: wie heeft waar precies belang bij? En hoe bewaak je binnen dat spel je eigen belang? Ben je huiverig om werk zakelijk en strategisch te benaderen, dan kan dat volgens Frankel leiden tot een aantal andere valkuilen, namelijk: de neiging om mensen uit de brand helpen ten koste van jezelf. En: de neiging om verantwoordelijkheid nemen voor fouten van anderen. Niet handig, zegt Frankel. Want er is niks mis met je sociaal opstellen, zolang dat maar niet ten koste gaat van jouw eigen positie en reputatie.

Dat is precies waar Iris (35) op dit moment tegenaan loopt in haar werk. Ze is projectregisseur van een samenwerkingsverband dat mensen met ernstige psychische problemen monitort en begeleidt. “Het is mijn verantwoordelijkheid om allerlei betrokken instanties goed met elkaar te laten samenwerken. Een mooie en uitdagende rol, maar ook een rol waarbinnen je het risico loopt dat mensen je niet als een regisseur, maar als een soort productieassistent gaan behandelen: de persoon die achter iedereen aan moet hollen en continu de brandjes van anderen mag gaan blussen.”

Ze heeft vaak het gevoel dat ze moet kiezen tussen respect afdwingen of de onderlinge relaties goed houden. “Het komt regelmatig voor dat één van de samenwerkingspartners een taak niet heeft uitgevoerd, waardoor het proces stagneert. Als ik mensen daar vervolgens meerdere keren op aanspreek en er verandert niets, dan ben ik geneigd om zo’n taak dan maar zelf op te pakken of het op een andere manier op te lossen. Maar het punt is: zo houd ik mensen die herhaaldelijk in gebreke blijven uit de wind, ten koste van mezelf.” Ze heeft overwogen om het probleem dan maar aan te kaarten bij de managers van de betrokken personen. “Maar ik merk dat ik huiverig ben om het spel hoog te spelen. Blijkbaar zit het gevoel dat ik de harmonie moet bewaren toch heel diep.”

Ken jezelf

Volgens Carola van Dijk is dat ook heel goed te verklaren. “De behoefte om door anderen geliefd en geaccepteerd te worden en opgenomen te worden in de groep, zit diep verankerd in ons overlevingsinstinct. Vandaar dat het voor veel mensen ook heel eng voelt om iets te doen dat de harmonie in gevaar zou kunnen brengen, ook in werksituaties.” Toch is het volgens Van Dijk goed om je te realiseren dat je nooit in je eentje verantwoordelijk bent voor de harmonie. Of voor het goed houden van een relatie. “Als een opdrachtgever zich niet aan afspraken houdt of als een collega jou behandelt op een manier die jij niet prettig vindt, dan is het goed om een grens te trekken. En als je dat op de juiste manier doet, dwing je daar respect mee af.”

Maar hoe doe je dat dan op de juiste manier? Volgens Van Dijk begint assertiviteit bij het goed leren kennen van jezelf. “Uiteindelijk zullen anderen jou pas respecteren als je eerst jezelf respecteert. Dus ga bij jezelf te rade: wat vind jij belangrijk? Wat wil je bereiken? Wat heb je daarvoor nodig, van jezelf en de mensen om je heen?" Het is ook goed om hierover te praten met anderen. "Hoe beter je van jezelf weet wat je wil en waarom, hoe steviger je in je schoenen zult staan en hoe gemakkelijker het wordt om voor jezelf op te komen. Veel mensen die de harmonie willen bewaren, accepteren ondertussen wel een verstoring van de harmonie in zichzelf. En als dat lang duurt, gaat dat zich uiteindelijk wreken. In stress of bijvoorbeeld in een emotionele uitbarsting op een later moment. En daar dwingt je nu juist weer geen respect mee af.”

Voor wie gerespecteerd wil worden, is de kunst om duidelijk te communiceren, zonder daarbij onderdanig of juist te agressief te zijn. Van Dijk: “Je dwingt het meeste respect af, wanneer je duidelijk zegt wat je vindt en wat je wilt en daar ook verantwoordelijkheid voor neemt. Dus spreek vanuit de ik-vorm en houd het bij jezelf.” Wil je een collega aanspreken op gedrag dat je vervelend vond? Verschuil je dan niet achter de regels of de baas, maar zeg dat jij het gedrag vervelend vond en leg uit waarom. En ben je te moe voor die Zoom-borrel met collega’s? Zeg dan niet dat je het te druk hebt, maar geef aan dat je behoefte hebt aan een avond voor jezelf. “Als je het op overmacht gooit, krijg je misschien tijdelijk begrip. Maar als je uitkomt voor je eigen wensen en daarvoor durft te staan, oogst je meer respect.”

Verantwoordelijkheid nemen

Interessante tip. Zelf had ik het idee dat ik me vooral wat meer af moest sluiten voor gevoelens van ongemak. Dat ik me zakelijker moest tonen. Ofwel: die ene opdrachtgever die moeilijk doet over een factuur gewoon koud terugmailen dat het bedrag gewoon klopt en het daarbij laten. En bij dat moeizame interview de stiltes gewoon laten vallen en dan maar droog opschrijven dat het een stroef gesprek was. En die ene deskundige die zich afvraagt waar zijn artikel blijft, gewoon vertellen dat ik niet over de planning ga. Dank u en de groeten. Me wat meer zakelijk en onaantastbaar opstellen, dat was mijn plan.

Maar Carola van Dijk vindt dat niet per se een goed idee. Dat je in zakelijke context helemaal geen emoties zou moeten benoemen om assertief te zijn, is volgens Van Dijk een misverstand. “Als iemand op de werkvloer iets doet wat jou een vervelend gevoel geeft, is het veel assertiever dat uit te spreken dan om dat in te slikken. Het lijkt misschien sterk om je gevoel aan de kant te schuiven en te doen alsof dat gevoel helemaal geen rol speelt in de situatie, maar dat is niet assertief. Het is juist assertief om kalm en helder vanuit de ik-vorm uit te spreken dat je ergens een negatief gevoel aan hebt overgehouden en uit te leggen waarom je dat zo hebt ervaren. Of die ander vervolgens precies zo reageert als jij zou willen, dat heb je niet in de hand. Maar je laat wel zien waar jouw grens ligt en dat je niet bang bent om onder woorden te brengen wat je dwars zit.”

Kortom: duidelijk en helder je eigen wensen en grenzen aan geven. Verantwoordelijkheid nemen voor wat je wil en voor wat je doet. Niet de verantwoordelijkheid voor de harmonie volledig naar je toetrekken. En oh ja, ook een goede tip: stevig en trefzeker formuleren. Niet te veel verkleinwoordjes of afzwakkende formuleringen als ‘misschien’, ‘een beetje’ en ‘eventueel’. Dan kom je volgens Van Dijk al een heel eind. En: niet verbaasd zijn als er de eerste keren wat tegengas komt. Als je je ineens assertiever gaat gedragen dan mensen van je gewend zijn, dan moeten ze daar vaak even aan wennen. Van Dijk noemt dat ‘het terug in je hok’-effect. Maar dat moeten we maar zien als een goed teken: je hebt een verandering in gang gezet en dat wordt opgemerkt. Gewoon lekker mee doorgaan. Ze zijn er zo aan gewend.