Eigenzinnig en avontuurlijk: vrouwelijke makers onder de hamer

Artemisia Gentileschi, Louise Bourgeois, Rachel Ruysch, Françoise Gilot, Cindy Sherman, Marianne North, Marijke van Warmerdam, Hilma af Klint… In het dikke uur dat ik voor dit interview op bezoek ben bij Baukje Coenen van veilinghuis Sotheby’s vliegen de namen van vrouwelijke kunstenaars, handelaars en kopers me om de oren. Thuis, als ik de tekst uitwerk, tel ik ze na en reken het uit: het zijn er 41, een gemiddelde van 0,6 vrouw per minuut. En vrijwel allemaal hebben ze een prachtverhaal.

Dat komt omdat de kunstwereld lang voor hen gesloten bleef, en ze dus wel eigenzinnig moesten zijn, obstakels moesten overwinnen, wilden ze hun carrière najagen. En het is ook meteen de reden waarom ze juist nu aan populariteit winnen. “Storytelling is in”, vertelt Coenen, de senior director and specialist Old Master Paintings van het veilinghuis. “Dus: wat zit er achter een kunstwerk, waarom is het zo mooi, en waar kijk je naar. En daar lenen werken van vrouwelijke makers zich heel goed voor. Door wat ze ervoor over moeten hebben gehad. Nu is dat natuurlijk al een stuk makkelijker, maar voor de kunstenaressen van vroeger is het eigenlijk ongelofelijk dat ze überhaupt iets voor elkaar kregen.”

Een goed verhaal is dus gewild, en er is ook steeds meer bewustwording over de disbalans in de kunstwereld. Tot voor kort zou je zomaar hebben kunnen denken dat er gewoon geen getalenteerde vrouwen bestaan: maar 13 procent van de collectiestukken in museumzalen is gemaakt door een vrouw. En een schamele 2 procent van de omzet van de kunstmarkt wordt besteed aan kunstwerken die door vrouwen zijn gemaakt. Dat beeld wordt nu stukje bij beetje gecorrigeerd. In het Musée du Luxembourg in Parijs opende eerder deze week een tentoonstelling met vrouwelijke schilders van tussen 1780 en 1830, een recent nummer van van kunsttijdschrift See All This met als onderwerp 379 pretty brilliant women in the arts raakte binnen no time uitverkocht, en de herdruk ook.

De veiling die Sotheby’s nu organiseert, (Women) Artists, reflecteert die ontwikkeling. Want er komt deze week uitsluitend werk van vrouwelijke makers onder de virtuele hamer. De haakjes in de titel staan er opzettelijk: feitelijk doet het gender van een maker er natuurlijk helemaal niks toe. Of zoals de beroemde performance artist Marina Abramovic het zegt bij het online event waarmee de veiling afgelopen donderdag geïntroduceerd werd: “Kunst kent geen geslacht. Er zijn maar twee categorieën: goede kunst en slechte kunst.” En even later: “Er bestaat niet zoiets als een vrouwelijke kunstenaar, net zo min als dat er een mannelijke kunstenaar of een olifanten kunstenaar bestaat.” En laten we wel wezen, zegt ook Coenen: “We organiseren ook geen veiling die Male Artists 2021 heet.”

Ik vraag haar hoe het toch kan dat vrouwen zo lang zijn uitgesloten. In haar wereld, die van de oude meesters, was het simpelweg not done, vertelt ze. Met kwaliteit heeft dat niks te maken: “Je kunt, met uitzondering van zelfportretten, niet zien of iets door een man of een vrouw geschilderd is. Dus dat is geen verklaring waarom vrouwen ondervertegenwoordigd zijn. Neem Rachel Ruysch, we hebben een stilleven van haar in de veiling. Zij kwam uit een hele voorname en kennelijk vooruitstrevende familie, haar vader was de beroemde botanist-anatoom Frederik Ruysch. Rachel was tijdens haar leven al een gewaardeerd kunstenaar. Er zijn allerlei mannelijke kunstenaars die soortgelijk werk maakten. Bijvoorbeeld Otto Marseus van Schrieck, die had als bijnaam ‘de Snuffelaer’, omdat hij de hele dag op de grond lag te snuffelen naar de beestjes en reptieletjes en salamandertjes en kikkertjes die hij wilde schilderen. Daar lag het dus niet aan.”  

Anders werd het als het om portretten ging, en dan met name naakten. Coenen: “Tot en met de 19e eeuw was het voor een vrouw onmogelijk om naakte mannen te schilderen. Dan werd je direct gezien als prostituee. Bizar, helemaal wappie.” Zeker als je de dubbele standaard op dat vlak in ogenschouw neemt. “Neem bijvoorbeeld Artemisia Gentileschi, zij is ook echt een supercoole kunstenaar. Ook zij kwam uit een vooraanstaande, artistieke familie, haar vader Orazio Gentileschi werkte begin 17e eeuw zelf ook als kunstschilder voor de Engelse koning. Ze mocht in de leer bij een vriend van hem, maar die verkrachtte haar. Er kwam een proces, maar daarin werd het zo neergezet alsof zij de schuldige was. En als je dan haar schilderijen ziet: allemaal vrouwen die wraak nemen op mannen. Judith en Holofernes, Salomé die het hoofd van Johannes de Doper afsnijdt. Er spat zo’n kracht af van die werken. En haar geval staat niet op zichzelf: vrouwen werden natuurlijk veel vaker betast en misbruikt. Alleen durfde Artemisia moord en brand te schreeuwen en dat werd haar niet in dank afgenomen.”

En dan waren er nog de vrouwelijke kunstenaars wier werk doodleuk aan hun vader, broer of echtgenoot werd toegeschreven. “Kijk bijvoorbeeld naar de Vlaamse Michaelina Wautier, haar werk werd verkocht onder de naam van haar broer. Bizar. En je hebt natuurlijk het beroemde verhaal van Camille Claudel, de maîtresse van de beeldhouwer Auguste Rodin. Er zijn waarschijnlijk nog steeds beelden die zij heeft gemaakt, maar die aan hem worden toegeschreven – daar werkte hij overigens zelf aan mee. En nog recenter is er het geval van Margaret Keane, halverwege de vorige eeuw: haar man deed of haar schilderijen van zijn hand waren en ging er met de faam en het geld vandoor. Ik bedoel maar.”

De vrouwen die tegen de stroom in toch voor hun eigen carrière vochten, waren vaak avontuurlijk en wilskrachtig. Coenen noemt Maria Sibylla Merian en Marianne North die beiden voor hun botanische tekeningen de hele wereld over reisden. “Zij waren echt zeer bevlogen en eigenzinnig, echt ‘out of the ordinary’ zeg maar, in hun werk. Ik denk dat dit in het algemeen wel voor veel kunstenaars geldt. Dan is hun kunst een uitlaatklep en daar komt dan fantastisch mooie kunst uit voort. Dat zie je bijvoorbeeld bij Louise Bourgeois, die van de grote spinnen in brons. En kijk naar de Zweedse Hilma af Klint, die maakte een soort psychedelische, hele coole dingen. Ze had zelf bedongen dat haar werk pas twintig jaar na haar dood openbaar mocht worden gemaakt, en dat heeft uiteindelijk nog veel langer geduurd. Maar toen had ze wel ook een tentoonstelling in het Guggenheim.”

Zie je tegenwoordig nog veilingen waarin alleen maar werk van mannen wordt verkocht, wil ik weten. Baukje Coenen denkt van niet. “Op iedere veiling zal toch wel iets van een vrouwelijke maker worden aangeboden, denk ik. Wacht, ik kijk even bij een veiling die wij nu in New York hebben lopen.” Maar een paar minuten scrollen later, is ze nog geen vrouw tegengekomen. Onderwijl vertelt ze dat ze werken aan een filter op de website, zodat je op specifieke werken kunt selecteren. “Soms denk je gewoon: ik wil bijvoorbeeld iets met bloemetjes, maakt niet uit uit welke tijd, gewoon bloemetjes, en dat is binnenkort dus mogelijk om daarop te zoeken. En zo zou je ook op een vrouwelijke kunstenaar kunnen selecteren, als je dat wil.” Dan, alsof er een lampje gaat branden: “Ik weet waarom ze in New York geen vrouwen hebben nu! Ze hebben alles wat ze in huis hadden al naar ons gestuurd voor deze veiling.” Heeft Sotheby’s toch nog per ongeluk ook een (Male) Artists georganiseerd.