Het zalig falen, met Susan Smit

In het nieuwste boek van Susan Smit (47), De heks van Limbricht, staat Entgen Luijten centraal, een onverzettelijke vrouw, die in 1674 werd beschuldigd van hekserij. De afgelopen twee jaar dook Smit in het leven van haar protagonist, van wie alle processtukken bewaard zijn gebleven. "Nooit eerder heb ik een verhaal zo scherp en helder voor me gezien." Een verhaal dat verder gaat dan alleen dat van Luijten, want er zijn in de Nederlandse geschiedenis talloze vrouwen beschuldigd en veroordeeld voor zogenaamde hekserij. "Eigenlijk waren het gewoon vrouwenvervolgingen", legt Smit uit. "Die hekserij werd er alleen maar bij gehaald om lastige vrouwen buitenspel te zetten."

Smit herkent wel iets van de eigenzinnige en rebelse vrouwen die ze in haar romans beschrijft. Dus als het over falen gaat, denkt ze al gauw aan de keer dat ze zich toch liet verleiden tot een strakker keurslijf.

Als we het hebben over dingen waar je spijt van hebt gehad, denk jij aan een bepaalde carrièrestap. Welke is dat?

"Ja, eigenlijk was dit al heel snel na mijn studie Nederlandse taal- en letterkunde aan de UvA. Ik was 22 jaar en als freelancer aan het klussen, maar wel hap-snap voor een habbekrats. En toen kreeg ik op een gegeven moment een baan aangeboden bij een bedrijf dat leesmappen vulde, en ze hadden ook drie eigen titels: een mannenblad, een vrouwenblad en een interieurmagazine."

"Ik zei ja, want ik dacht: zekerheid, daar is wel iets voor te zeggen. Ik zou daar veel kunnen schrijven en snel meters maken als schrijver. Maar, om je een idee te geven: dat bedrijf zat in Weesp, in een grijs, grauw gebouw. Op een industrieterrein. Ik woonde zelf in het centrum van Amsterdam en moest toen opeens iedere dag in de trein op en neer naar Weesp."

En die omgeving was niets voor jou?

"Nee, het was ook een familiebedrijf, met een bastion aan regeltjes. Zo'n plek waar een vader en twee zoons dingen al jaren op een bepaalde manier doen, gewoon omdat ze nou eenmaal zo werden gedaan. Dat harnas zat me veel te strak. Ik ben een vrijbuiter, ik wilde boeken recenseren. Als ik eraan terugdenk, was ik toen eigenlijk al de persoon die ik nu ben. Maar toch vond ik het blijkbaar nodig om mezelf te kwellen, want ik heb het bijna negen maanden volgehouden."

"Die hele 9-tot-5-mentaliteit paste me ook totaal niet. Dus ik was 's avonds en in de weekenden ook gewoon mensen aan het interviewen. Ik dacht steeds: die bladen moeten gevuld, dus wat ik overdag niet afkrijg of kan inplannen, dat moet maar in het weekend. Anders red ik het gewoon niet."

Was het werk zelf wél leuk? Dat je daarom bleef zitten?

"Daar was ik wel lekker voortvarend in, ik heb al die bladen vol geknald. En ik ging op pad om te interviewen, dan nam ik weleens een fotograaf mee. Ik weet nog dat ik op zaterdagochtend een afspraak had bij Theo van Gogh, en die deed poedeltjenaakt de deur open. Wat was ik toen blij dat ik die fotograaf bij me had."

"Maar ondanks dat ik die vrijheid probeerde in te bouwen, waren er andere momenten dat het weer zo bekrompen was. Ik kan me herinneren dat ik een keer een trein eerder wilde nemen naar huis, om 16.45 uur in plaats van 17.00 uur, om thuis een boek uit te lezen voor werk. Daar werd toen iets van gezegd door de baas. Mijn repliek was heel resoluut: oké, ik blijf wel een kwartiertje langer. Maar, met mijn extra uren vanavond en dat interview zaterdag neem ik daarna twee vrije dagen ter compensatie. Daar werd wel een beetje beduusd op gereageerd, haha."

Voor jezelf opkomen.

"Ja, er zat wel iets rebels in me. Ook in wat ik aan had, felle kleuren en dat soort dingen. Er kwamen daar ook klanten over de vloer, en dan werd ik daar op berispt. Maar ik dacht er niet echt over na, ik was een vrije vogel. Je kan het falen noemen, want ik heb grandioos gefaald in het feit dat ik niet in die bedrijfscultuur paste, en het toch bleef proberen. Maar de ervaring heeft me ook iets heel belangrijks geleerd: ik heb daarna nooit meer voor een baas gewerkt."

Je was voorgoed genezen?

"Ja, als beginnend freelancer verdien je natuurlijk niet heel veel, dus dan is het schrijven meer liefdeswerk. Daarom heb ik die zekerheid van een 'normale baan' bewust een kans gegeven, en daardoor leerde ik heel snel dat zekerheid helemaal niet bij mij past. Zeker als je geen kinderen hebt, is zekerheid in je werk niet per se nodig. Mij stimuleerde het niet."

"Ik had natuurlijk ook al eerder weg kunnen gaan uit Weesp, maar ik zie het als een goede les. Ik weet sinds dat moment dat ik niet plooibaar genoeg ben, niet geschikt om mezelf in een vorm te gieten waar ik niet in pas. Nu ben ik dat al helemaal niet meer, ik ben zó blij dat ik tegen elke opdracht ja of nee kan zeggen. Dat ik eindeloos kan pielen aan een stuk en dat het alleen de deur uit gaat als ík het goed genoeg vind. Dat ik geen pagina's hoef te vullen om het maar te vullen. Ik heb in mijn latere carrière nog weleens banen aangeboden gekregen als journalist, maar heb altijd vriendelijk bedankt."

Voor jou was het een goede leerschool, zit er ook nog een grotere les in?

"Nou, misschien ook wel dat je dingen niet eindeloos een kans hoeft te geven. Ik ben negen maanden gebleven om mezelf te bewijzen. Maar als iets te veel moeite kost, ga je er nooit gedijen. Laat staan floreren. Als je te hard je best moet doen om ergens een goed gevoel over te hebben, dan is het niet voor jou geschikt. De vorm moet jou ondersteunen. Ik voelde me geketend aan dat bureau, die lunchpauzes waarin je met collega's praat over wat er gisteren op televisie was. Nee, dat was niet mijn wereld. Maar andersom kan het natuurlijk ook, er zijn vast mensen die gek zouden worden van onzekerheid als freelancer. Die juist op hun plek zijn binnen de structuur van een vaste baan en collega's."

Gelukkig ben je wel blijven schrijven, wat vind je daar het leukste aan?

"Inmiddels bestaat 90 procent van mijn werk uit het schrijven van boeken. Wat daar zo mooi aan is, is dat je met woorden een beeld kan oproepen bij de lezer. Kan bijdragen aan nieuwe realisaties en inzichten. Iemand kan meeslepen in je verhaal. O, en wat ze in het Frans le mot juste noemen: precies het juiste woord op de juiste plek. Daar word ik intens gelukkig van."

"Maar schrijven helpt ook om zelf iets van het leven te begrijpen, de zaken op een rijtje te krijgen. Wat het is om mens te zijn, wat ons beweegt. Literatuur is daar ontzettend geschikt voor; het vertelt je iets over jezelf en je medemens. Het zorgt voor meer empathie voor anderen. Nou, zo kan ik nog wel even doorgaan."

Wat moeten we als lezers leren en begrijpen van vrouwen zoals Entgen Luijten?

"Zij werd 350 jaar geleden aangewezen als heks, alleen omdat ze als alleenstaande vrouw werd gezien als een bedreiging voor de kerk en de kasteelheer. Er waren zoveel feiten over dat proces te vinden, over de keuzes die ze maakte. Toen ik daar eenmaal in dook, gebeurde er iets magisch: ze kwam voor mij tot leven. Het voelde eigenlijk alsof ik haar echt heb leren kennen, net als bij een vriendschap.

Natuurlijk ben ik ook de romanschrijver die om die feiten heen een meeslepend verhaal neerzet, maar juist door die combinatie krijg je een gevoel over hoe onze maatschappij is gevormd. Wat daarin heel belangrijk is, is de realisatie dat heksenvervolgingen eigenlijk vrouwenvervolgingen zijn. De duivel is een verzinsel van de christelijke kerk, dus dat heksen onder invloed van diezelfde duivel zouden zorgen voor misoogsten en zieke koeien was vooral een manier om af te rekenen met lastige vrouwen. Vrouwen zoals Luijten, die kritisch durfden te zijn."

"Maar, voordat we te ver afdwalen, kunnen we nóg iets leren van Luijten en alle heksvervolgingen: het belang van zusterschap. Door de jacht op zogenaamde heksen werden vrouwen tegen elkaar opgestookt. Aangemoedigd om andere vrouwen aan te wijzen als heks – in ruil voor strafvermindering. Het was niet langer veilig om met vrouwen onderling samen te komen, omdat het naderhand als een heksensabbat kon worden beschouwd. Wij mogen ons daarom best realiseren hoe bijzonder het is om nu te leven, in deze tijd en in ons land, waar geen rigide vorm meer bestaat waar we als vrouwen in moeten passen. We staan echt op de schouders van onze voormoeders, die standvastig en dapper durfden te zijn toen dat niet zo vanzelfsprekend was. Juist daarom moeten we die mythe van de krabbenmand loslaten. Vrouwen zijn niet elkaars vijanden, tenzij de maatschappij ze tegen elkaar opzet. Kijk naar het debat tussen Kaag en Ploumen, ik kreeg daar bijna tranen van in mijn ogen: zo kan het dus ook. Samenwerken, dat is onze kracht."

Onze tijd leent zich dus bij uitstek voor zusterschap – en voor een beetje rebellie?

"Ja, waarom zou je proberen in een mal te passen. Door die vorm los te laten, kan ik nu van mijn eigen pen leven. Ik ben ook echt allergisch geworden voor zo'n vastomlijnde structuur, met geschreven en ongeschreven regels. 'Nee' is een van de mooiste woorden die is ontwikkeld, in wat een mooie tijd leven we dat het ook kunnen en mogen gebruiken. Dus, vrouwen... mensen: vergeet niet af en toe nee te zeggen. Vroeger waren het de Luijtens en andere lastpakken die nee zeiden en tegen de grenzen van hun tijd aanbotsten. Tegen wie of wat ze geacht werden te zijn. Luijten verzette zich daartegen, maar ze betaalde er ook een prijs voor. Die is er nu niet of nauwelijks meer. Maak daar gebruik van."

En jouw schrijftafel, voelt die nooit als een bureau met ketens?

"Nee, in tegendeel. Dat is mijn vrijplaats. Op het moment dat ik daar zit, ben ik volledig vrij in wat ik schrijf. Dat heeft mijn falen bij de leesmap me gebracht. Wanneer ik er zit, moet ik er nog net niet vandaan worden getrokken, om mijn kinderen van school te halen of zo. Het is een totaal andere ervaring om je eigen idee uit te werken tot een roman, jouw draai eraan te geven. De samenwerking met mijn uitgever voelt ook echt als een samenwerking, zij is niet mijn baas. Het is eigenlijk ook weer een zusterschap op zichzelf."

De heks van Limbricht is sinds 26 mei te koop bij lokale en niet-lokale boekhandels.