Verlangen naar verbinding in een verdeelde wereld

Begin november deelt auteur Susan Smit een emotionele brief aan haar volgers op Instagram. Ze merkte dat er een bepaalde verharding was opgetreden, ook binnen de spirituele gemeenschap: "Een groeiende groep verschanst zich bij een van de twee polen binnen de coronadiscussie. Mensen worden onderverdeeld in 'wappies' en 'slapende schapen', zelfs in vriendschappen en families. Ik zie aan beide kanten een morele superioriteit die verdeeldheid en afstand brengt." Ze vroeg haar volgers in verbinding te blijven met elkaar.

Haar brief raakte me. Omdat het me verdriet doet dat mensen steeds meer hun eigen bubbel in kruipen, omdat ze de maatregelen zat zijn en daar graag iemand de schuld van geven: of dat nu de overheid, de wappies, de schapen of experts zijn. Maar aan welke kant van het spectrum je je ook bevindt, ik denk dat ik voor iedereen spreek als ik zeg: we zijn, na bijna twee jaar lockdown, moe en lamgeslagen. De lontjes zijn kort, onze flexibiliteit en aanpassingsvermogen worden bijzonder op de proef gesteld. Het vertrouwen in de ander lijkt kleiner dan ooit. En dat terwijl we elkaar zo hard nodig hebben, juist nu. Om onszelf en elkaar door deze shitsituatie heen te helpen. Om glittermomentjes te kunnen plukken die nieuwe energie geven. Vredig kerst te vieren – met de middelen die we hebben. Want liefde, gezelligheid, geborgenheid, is dat niet juist wat ons veerkracht geeft? We hebben elkaar nodig. Niet alleen nu, maar ook in de toekomst.

Zoals Susan Smit schreef: "De coronacrisis is een kleinigheid in vergelijking met de enorme uitdagingen die ons te wachten staan en die niet op te lossen zijn binnen de systemen zoals we die nu ingericht hebben. Er is een economische crisis (het verschil tussen arm en rijk wordt groter), een ecologische crisis en een spirituele crisis die daaraan ten grondslag ligt. Houd je blik op dat grotere plaatje gericht, stap uit de boosheid, verongelijktheid, slachtofferschap, het aanwijzen van schuldigen en onwetenden en doe er alles aan om je hart open te houden - voor iedereen die zijn eigen keuzes mag maken. Blijf weg van de beide polen en wees een verbinder, een bruggenbouwer. Dat brengt ons dichter bij de veranderingen die nodig zijn."

Enorm gepolariseerd. Of toch niet?

Hoe zijn we hier terechtgekomen? Zijn we elkaar aan het kwijtraken? En hoe gepolariseerd zijn we eigenlijk? Gedragspsycholoog Sabine Jansen vertelt aan de telefoon: "Vergeet niet dat we vooral negatieve berichtgeving onthouden. Dat noemen we de negativity bias. Het is evolutionair gezien logisch om ons op gevaar te richten, want als we weten wat de risico's zijn, hebben we meer kans om te overleven. Maar daarmee besteden we onevenredig veel aandacht aan het negatieve. Dan staat er in de krant: 'Mensen leven de regels niet na' en denken we: zie je nou wel! Terwijl het misschien 10 procent is die zich niet aan de regels houdt, en 90 procent wel."

Daarnaast ziet Jansen dat het makkelijker is om extremer te reageren op social media dan in het echte leven, waardoor we een verkeerd beeld krijgen van de werkelijkheid. "Online ben je anoniemer, je ziet de ander niet. Daardoor kom je veel sneller tegenover elkaar te staan en is het makkelijker om tegen elkaar te schreeuwen. De menselijkheid verdwijnt. De discussies die worden gevoerd rondom corona raken aan diepe basisbehoeften, zoals de behoefte aan erkenning en autonomie. De emoties lopen hoog op omdat verdriet en frustratie vaak in de vorm van boosheid geuit worden. Anderen reageren daar vervolgens nóg bozer op."

Je komt dan snel in een heftige neerwaartse spiraal terecht, vervolgt ze. "Terwijl de dieper liggende basisbehoefte vaak iets anders is: gehoord willen worden, erkend worden, weten dat je er mag zijn – wat je ook denkt of vindt. Tijdens een gesprek, face to face, zie je die onderliggende emoties, zoals angst of frustratie, juist wél. Bovendien kun je doorvragen, wat in 120 tekens niet lukt. En dan kun je concluderen: de ander is niet boos, maar verdrietig. Het zou heel mooi zijn als we ons dat wat vaker beseffen: dat mensen op social media vaak een discussie aanzwengelen omdat ze gehoord willen worden, niet per se om de ander aan te vallen."

Iedereen z'n eigen bubbel

Naast het feit dat mensen vaak boosheid de ether in slingeren, denkt Susan Smit ook dat mensen zichzelf graag bevestigen in hun eigen keuze, vertelt ze als ik haar, naar aanleiding van haar mooie verhaal, bel: "We bepalen ons standpunt en selecteren en onthouden informatie die dit rechtvaardigt. Er is ons veel aan gelegen om bij ons standpunt te blijven: daarin hebben we geïnvesteerd. Het rechtvaardigt de keuzes die we hebben gemaakt. Dat is heel menselijk en noemen we de conformation bias. Toch is het enorm belangrijk om je niet op te sluiten in de toren van je eigen gelijk, maar te blijven zoeken naar nieuwe informatie, om bronnen kritisch te blijven bekijken, juíst binnen je eigen overtuiging. Daar blijf ik op hameren, bij anderen en mezelf: pas op voor een tunnelvisie."

Jansen legt uit dat die tunnelvisie snel ontstaat. "Mensen hebben op dit moment enorm veel behoefte aan zekerheid. Niemand weet of-ie de goede keuzes maakt. Niemand weet wat ons nog te wachten staat, wat we nou precies aan het doen zijn. Dat maakt dat we graag vasthouden aan wat we willen geloven."

Discussie voeren over dit onderwerp heeft dan ook totaal geen zin. Smit: "Als je geen gedeelde werkelijkheid hebt, en daarmee bedoel ik feiten die je allebei als uitgangspunt accepteert, wordt een goed gesprek voeren bijzonder moeilijk. Een ander overtuigen gaat je niet lukken." Jansen verheldert daarnaast ook nog eens dat je niemand kunt overtuigen omdat de discussie niet alleen in een andere werkelijkheid, maar ook op een ander emotioneel niveau wordt gevoerd: "We reageren op de bovenste laag 'boosheid', de extreme gevallen, en proberen dat met rationele argumenten te doen. Terwijl het gaat om de emotie die eronder ligt. We voeren het gesprek op een verkeerd niveau, omdat je de emotie waar het werkelijk om draait erbuiten plaatst. Dat heeft sowieso geen zin."

Uit het hoofd naar het hart

Goed. De ander willen overtuigen van je gelijk heeft dus nooit zin. Maar wat als je je toch laat verleiden tot een gesprek hierover of als iemand anders de discussie wel met jou wil aangaan? Bijvoorbeeld tijdens het kerstdiner? Jansen: "Accepteer het feit dat je het niet met iedereen eens kan zijn. Dat hoeft ook helemaal niet. In het echt gaan gesprekken er veel gematigder aan toe dan online, dat scheelt. We zitten in een lastige situatie, omdat we het onderwerp niet kunnen ontwijken. We hebben overal te maken met regels en testen, waardoor je al snel het standpunt van de ander te weten komt."

Vraag jezelf daarnaast eens af in hoeverre je het gesprek erover moet blijven voeren, vervolgt de gedragspsycholoog. "En bedenk ook of je op een gegeven moment kunt beslissen: Let's agree to disagree. Of pak het anders aan en ga niet in discussie, maar uit eerlijk je emoties. Waarom wil je erover praten? Is dat bijvoorbeeld bezorgdheid? Zeg dan niet: 'Pap, laat je nou vaccineren', maar: 'Pap, ik ben bang dat je ziek wordt, waarom wil je je eigenlijk niet laten vaccineren?' Wees je daarbij bewust van de woorden die je gebruikt. Probeer ver te blijven van krachttermen als: 'wappies' en 'troep inspuiten'. Dan krijg je al meteen een heel ander gesprek."

Onthoud daarnaast dat de ander ook onzeker is over wat er gaat gebeuren, is bang voor corona of verdere maatregelen. Jansen adviseert: "Zoek naar een gemeenschappelijke emotie waarin jullie je wél kunnen vinden. Je hebt geen controle over wat de ander zegt of denkt. Houd het bij jezelf. Als een gesprek een kant op gaat die je niet fijn vindt, geef dan je grenzen aan. In plaats van een jij-bak, leg je rustig uit wat er bij jou gebeurt en zeg je waar je behoefte aan hebt: 'Ik merk dat ik onrustig word van de dingen die je zegt, zullen we erover ophouden?' Spreek elkaar aan vanuit de liefde. 'Ik maak me zorgen om je' is altijd een betere start dan: 'Ik vind het nogal dom wat je doet.' Zeker bij familie: realiseer je dat corona maar een heel klein beetje van jullie band is." Ook Smit adviseert de gemeenschappelijkheid op te zoeken: "De weg is juist uit het hoofd naar het hart. Besef dat een mening over deze situatie niet alles is wat de ander is. Richt je op de overeenkomsten die er nog steeds tussen jullie bestaan, niet op de verschillen. Alleen dan kun je tot elkaar komen en kan er een mooi gesprek ontstaan."

Lief voor jezelf zijn

Naast de discussie omvormen kun je ook beter voor jezelf zorgen in deze onzekere tijden door te proberen om jezelf minder snel de angst of paniek in te laten zuigen. Volgens Smit zorgen zowel reguliere media als social media voor hetzelfde eindresultaat: "Dagelijks grafieken en cijfers bekijken, dat trekt je mee in een angstveld, in een maalstroom in je hoofd: dit wordt heel erg. Terwijl je geen middelen tot je beschikking hebt om er iets tegen te doen. Het heeft geen zin en trekt je naar beneden." Daarnaast denkt Smit dat het beter is voor je gemoed om je niet over te geven aan de waan van de dag. "Je kunt ook op de hoogte blijven door achtergrondstukken uit goede kranten en tijdschriften te lezen, zoals de Volkskrant en De Groene Amsterdammer, zonder dat je de hele tijd bovenop het nieuws zit."

Daarnaast vindt Smit dat we ons allemaal meer mogen beseffen welke verantwoordelijkheid we hebben online en dat we vaker zullen stilstaan bij wat we posten: "Zeker binnen het huidige sociale media-tijdperk hebben we er een verantwoordelijkheid bij gekregen. Met iedere hoax die je retweet en elke like op een bozige claim die niet blijkt te kloppen, help je meer wantrouwen, paniek en vervreemding de wereld in. Hoe meer volgers je hebt, hoe meer verantwoordelijkheid je draagt. Bij twijfel niet delen."

Een manier om weer tot jezelf te komen is lekker offline gaan. Smit: "Omgeef je minder met zorgwekkende informatie en meer met dingen die fijn en tijdloos zijn, zoals kunst en natuur. Je ziet dat in elke moeilijke periode in de geschiedenis kunstenaars blijven scheppen. Dat is de troost: de mensheid kan heel veel lelijks teweegbrengen, maar ook heel veel moois. Het ontstijgen van de terreur van de actualiteit, dat is wat kunst doet. Hoop blijven houden in de goedheid en veerkracht van de mens. Of het nu literatuur is, muziek, of beeldende kunst. Dat is hoopgevend en dat helpt enorm."

Geloof in een goede afloop

Tot slot, geloven we dat het goed komt, in de donkerste dagen van dit zwarte jaar? Smit: "Ja, ik ben een standvastige optimist. Het klinkt misschien heel zwaar, maar als het virus is uitgedoofd zullen ons als volk moeten herpakken, zoals na een oorlog. Het duurt misschien nog jaren voor we weer één zijn. Maar na deze tijd van tweedeling is heling nodig en ik geloof dat we dat kunnen. We moeten nog zoveel met elkaar aangaan."

Ook Jansen ziet de toekomst positief tegemoet. "We kunnen echt wel leuk met elkaar omgaan. Op veel plekken gaat het tussen vrienden of familieleden met verschillende meningen heel goed. De polarisatie wordt heel erg uitvergroot. We lezen de extremen omdat niemand post: ik heb zo'n fijn gesprek gehad met mijn moeder over het vaccinatiebeleid. Maar vergeet niet: we vinden elkaar op heel veel vlakken ook gewoon nog heel erg aardig. En als we ons dat beseffen, en blijven focussen op wat we met elkaar delen, komt het allemaal goed."