Trauma-expert aan het woord: 'Probeer te focussen op waar je wél invloed op hebt'

Een foto van een moeder, dochter en zoon die dood op de stoep liggen, naast de rolkoffers waarmee ze probeerden te vluchten. Een foto van een doodgeschoten man, liggend op de stoep voor zijn huis, zijn handen achter zijn rug gebonden. Een foto van de hand van een overleden vrouw, modder onder haar roodgelakte nagels.

Toen afgelopen voorjaar beelden naar buiten kwamen van slachtoffers van de oorlog in Oekraïne, waren veel mensen diep geraakt. Sommigen hadden moeite om de gruwelen op hun beeldscherm goed te verwerken. Velen overviel een gevoel van machteloosheid. Zoveel beelden, zoveel leed, het gevoel dat je niets kunt doen. Hoe ga je daarmee om? Andrea Walraven-Thissen, crisishulpverlener en trauma-expert, deelde op Twitter een draadje met inzichten en praktische handvatten om met zulke gruwelijke beelden om te gaan. Haar adviezen werden veelvuldig gedeeld en door velen gewaardeerd.

Voor sommige twitteraars was het misschien een eerste kennismaking met Andrea Walraven-Thissen, maar in haar eigen werkveld en vakgebied is zij een gevestigde naam en een veelgevraagd expert als het aankomt op crisismanagement en traumapreventie. Ze groeide op in Limburg, maar woont alweer achttien jaar in Duitsland. Vanuit daar werkt ze in verschillende landen als expert psychosociale hulpverlening en wordt ingeschakeld bij extreem heftige situaties, zoals aanslagen, grote verkeersongevallen en zelfdoding.

Of het nu gaat om het zien van heftige beelden in de media of het zelf meemaken van een heftige gebeurtenis, volgens Walraven-Thissen is er één gemene deler: "Het is vrijwel nooit de heftigheid van een beeld of gebeurtenis zelf die psychisch de diepste sporen nalaat. De machteloosheid heeft de meeste impact. Als je trauma wil voorkomen, moet je mensen een gevoel van controle teruggeven." Een gesprek over psychische weerbaarheid in tijden van crisis.

Naar aanleiding van de beelden uit Oekraïne had je het over de circle of control, de circle of influence. Kun je daar iets over vertellen?

"Het is heel persoonlijk hoe beelden je raken en wélke beelden je maar moeilijk kwijt kunt raken. Zo is het ook heel persoonlijk welke gebeurtenissen zo’n diepe indruk maken, dat mensen er lang last van blijven houden. Sommigen maken iets afschuwelijks mee en houden er psychisch niets aan over, anderen wel. We weten inmiddels dat de mate waarin iemand zich machteloos heeft gevoeld en hoe lang die staat van machteloosheid heeft voortgeduurd een belangrijke rol spelen. Het doorbreken van die staat van machteloosheid of in elk geval dat gevoel van machteloosheid is dan cruciaal. Dat doe je door de focus weer te verleggen op de eigen circle of control: ofwel hetgeen waar iemand wél invloed op heeft."

Hoe doe je dat dan?

"Door handelsperspectief te geven. Eén van de eerste dingen die mijn collega’s en ik doen als we bij een noodsituatie ter plaatse komen is: mensen een gevoel van regie teruggeven. Vaak in de vorm van een opdracht, een taak met een begin en een eind. Koffiezetten. Water halen. Een infuus vasthouden. Iemand anders helpen. Vragen beantwoorden waar ze het antwoord op weten."

Waarom is dat zo belangrijk?

"Als mensen weten wat ze moeten doen, wat het begin midden en eind van hun opdracht is, dan komen ze in een soort flow. Je haalt iemand uit de staat van machteloosheid. Want juist dat blijkt een belangrijke risicofactor voor traumatisering. Uit de geboortezorg weten we bijvoorbeeld dat de heftigheid van een bevallingservaring niet per se maakt of een vrouw de bevalling als traumatisch ervaart of niet. Een gevoel van controleverlies blijkt een grote rol te spelen. Een vrouw kan een relatief voorspoedige bevalling meemaken die toch diepe psychische sporen achterlaat, omdat ze zich op cruciale momenten totaal machteloos heeft gevoeld.  Een ander kan heftige complicaties meemaken tijdens een bevalling, maar er toch goed op terugkijken omdat ze tijdens cruciale momenten het gevoel had dat ze invloed had op wat er gebeurde. Als een situatie overweldigend is, is iemand een gevoel van regie teruggeven cruciaal. Dat is dan ook wat mijn collega’s en ik in noodsituaties altijd proberen te doen."

Op wat voor momenten word jij zoal opgeroepen?

"Bij gebeurtenissen, crises of noodsituaties waarvan wordt ingeschat dat ze de normale mentale draagkracht van mensen te boven zullen gaan. Aanslagen, grote ongelukken, rampen, vermissing. Soms ben ik ter plaatse om aan te sturen en te adviseren over wat er nodig is om de hulpverlening goed te laten verlopen. Soms ondersteun ik internationale collega’s op afstand. Soms geef ik trainingen aan hulpverleners of instanties. En in Duitsland rijden mijn collega’s en ik ook mee als geüniformeerde dienst wanneer de hulpdiensten via 112 worden opgeroepen. Net zoals in Nederland heb je hier in de meldkamer een knop voor politie, brandweer en ambulance. Maar in Duitsland heb je nog een extra knop voor psychosociale ondersteuning. Als de inschatting is dat de mentale impact groot is, zoals bijvoorbeeld bij een ongeluk met meerdere doden of bij een suïcide, dan komen wij mee om de psychische eerste hulp te bieden."

Hoe gaat het in z’n werk als jij ergens aankomt?

"Als mijn collega’s en ik aankomen, treffen we vaak ontredderde mensen aan. Die uit zich vaak op heel verschillende manieren. Sommige mensen schreeuwen. Anderen huilen. Sommigen zijn heel druk bezig om anderen te helpen. Dat kan er heftig uitzien, maar eigenlijk is dat allemaal heel normaal gedrag en een gezonde reactie op een heftige gebeurtenis. Het lichaam en het brein heeft dan een uitlaatklep gevonden voor de heftige emoties, waardoor het zich kan reguleren. Simpel gezegd: heftig reageren op een heftige gebeurtenis is normaal. Wanneer mijn collega’s en ik proberen een inschatting te maken van wie het hardst hulp nodig heeft, kijken we juist naar de mensen die je niet hoort. De mensen die helemaal naar binnen keren, bleek en stil zijn, staren en niet meer in beweging komen, dat zijn de mensen waar wij als eerste op af gaan."

"Die mensen laten signalen zien dat hun brein de situatie even niet goed kan verwerken. Versimpeld zou je kunnen zeggen: als het brein zich geen raad weet met een heftige situatie, dan kan het brein uit zelfbescherming een beetje 'op slot' gaan. Bepaalde delen van de hersenen werken dan niet meer goed, die gaan als het ware 'offline'. Je ziet dan ook dat praten niet meer goed gaat, dat focussen niet meer lukt. Bij een noodsituatie proberen mijn collega’s en ik deze mensen er zo snel mogelijk uit te pikken, zodat we hen kunnen stabiliseren. Eigenlijk door hun hoofd heel zorgvuldig weer een beetje uit het slot te trekken."

Hoe pak je dat aan?

"Ik kwam ooit na een melding in een woning waar een familiedrama met veel geweld had plaatsgevonden. Tal van hulpdiensten waren ter plaatse. Er was al een heel arrestatieteam door het huis gegaan. Toen ik een ronde door het huis maakte en op zolder kwam, vond ik daar een kind, een meisje. Ze had daar al die tijd gezeten. Doodstil, bevroren. Mijn eerste prioriteit is dan om haar heel voorzichtig weer uit die bevroren staat te krijgen. Niet door naar haar emoties te vragen of te troosten. Ook ga ik op dat moment niet vragen naar wat er is gebeurd."

"Wat ik wel doe is heel rustig proberen iemand er weer 'bij' te krijgen. Veel rust nemen. Veel tijd nemen. Fysiek een beetje afstand bewaren, zodat iemand zich veilig voelt. Een heel subtiel kijken of je een ingang kunt vinden. In dit geval bleek die ingang een cavia te zijn die daar op zolder in een hok stond. Ik ben niet tegen het meisje maar tegen de cavia gaan praten. En langzaam merkte ik dat het meisje dat toch wel interessant vond. Ze keek, ze luisterde. Ik zei bijvoorbeeld dat ik benieuwd was hoe de cavia heet. Toen gaf het meisje mij antwoord.

Dat is een belangrijk moment, want als iemand voor het eerst weer spreekt of je actief aankijkt, is dat het moment waarop je de hersenen als het ware weer 'online' ziet komen. Bij hersenen die in acute stress verkeren is het binnenste gedeelte, het emotionele brein, heel actief, maar het buitenste gedeelte, waar onder andere ook de spraak zit, is inactief. Als je iemand weer aan het spreken kunt krijgen, ben je dus letterlijk bezig om de hersenen uit die acute stressreactie te trekken. Daarom helpt zingen als je bang bent ook zo goed."

Vaak zie je dat mensen dezelfde heftige gebeurtenis meemaken, maar er heel verschillend op reageren en er ook verschillend op terugkijken. Hoe komt dat?

"Kwetsbaarheid speelt een rol. Net zoals je vatbaarder bent voor ziekte als je fysieke weerstand lager is, kun je ook psychisch kwetsbaarder zijn als je mentale weerstand lager is. Bijvoorbeeld omdat je vermoeid bent, al veel meegemaakt hebt, overvraagd bent of om een andere reden niet goed in je vel zit. Ook neemt iedereen vanuit z'n eigen leven andere bagage mee, die maakt dat beelden en gebeurtenissen bij iedereen anders landen en andere emoties losmaken."

"Identificatie is vaak een factor. Je ziet iets in een beeld of gebeurtenis wat je herkent en koppelt dat aan je eigen leven. Een overleden kind op een foto heeft bijvoorbeeld dezelfde leeftijd als je eigen kind. Of een kledingstuk dat iemand draagt lijkt op een kledingstuk van jouw geliefde. En zo kunnen er nog meer factoren zijn die maken dat jij je sterk met een beeld of gebeurtenis verbindt. En die zijn voor iedereen weer anders. Als ik bij een ongeluk bijvoorbeeld hoor dat een politieman steeds herhaalt dat het kind dat is overleden dezelfde schoenen draagt als zijn eigen kind, dan is dat voor mij een signaal.

Ik voel dan misschien vanuit empathie de neiging om een arm om die persoon heen te slaan en begrip te tonen voor het feit dat die schoenen zoveel emotie losmaken. Maar wat ik op dat moment juist moet doen is de identificatie actief doorbreken. Dat doe ik door die persoon te vragen naar zijn eigen kind. Hoe heet jouw kind? Hoe oud is jouw kind? Waar is jouw kind? Wat is het nu aan het doen? Ik verbreek daarmee de link tussen het verongelukte kind en het eigen kind. Door de gedachte af te leiden en door focus te leggen op de realiteit: dit is niet jouw kind. Jouw kind is thuis. Jouw kind is veilig. En dan zeg ik bijvoorbeeld: straks als je thuiskomt, ga je jouw kind een dikke knuffel geven. Waarmee ik iemand weer terugbreng naar z'n eigen circle of control."

In het twitterdraadje dat je deelde, schreef je dat je dit principe ook bij gruwelijke beelden in de media kunt toepassen.

"Dat klopt. Heftige beelden kunnen echt een sterke mentale impact hebben. Hoe goed je mentaal tegen heftige beelden bestand bent, hangt onder andere af van je mentale weerbaarheid of kwetsbaarheid op dat moment en bijvoorbeeld ook van de duur van de blootstelling. En ook hier zie je dat identificatie vaak mee speelt. Als je mentaal wat kwetsbaarder bent, als de identificatie heel sterk is, of als de blootstelling lang voortduurt, dan kan je dat echt gaan merken in de vorm van angstigheid, neerslachtigheid of andere psychische klachten."

Wat moet je dan doen als je dat merkt?

"Eigenlijk kun je dan dezelfde basisprincipes toepassen als ik zou doen om iemand in een crisissituatie te stabiliseren. Allereerst: stop de blootstelling waar mogelijk. Dus in het geval van heftige beelden in de media: stop met scrollen, doe je tv uit, leg je telefoon weg en ga bewust even iets anders doen. Is er iets in de beelden dat je doet denken aan iets of iemand in je eigen leven? Doorbreek de identificatie: herinner jezelf eraan dat jij niet zelf in die situatie zit, dat het niet jouw dierbare is op de foto of in de video. Ga in gedachten naar de mensen van wie je houdt, bedenk wat ze aan het doen zijn, bel ze op, of ga naar ze toe om ze een knuffel te geven. Geef jezelf een simpele opdracht, zoals een wandeling maken, de hond aaien of een kop theezetten. Breng je aandacht terug naar je eigen circle of control."

Je zou ook kunnen zeggen: misschien is het soms wel goed als gruwelijke beelden heftige emoties losmaken, omdat we anders het gewicht van bepaalde gebeurtenissen in de wereld niet voldoende tot ons door zouden laten dringen.

"Zeker. Maar net zoals er bij een noodsituatie een verschil is tussen erkennen dat een situatie ernstig en gevaarlijk is en totaal in paniek raken, is er ook een verschil tussen je laten raken door beelden en gebeurtenissen en er volledig door lamgeslagen worden. Met het laatste help je niemand verder. Als jij zoveel gruwelijke beelden uit Oekraïne hebt bekeken dat je er niet meer van kunt slapen en op je werk nauwelijks nog kunt functioneren, dan help je daar ook de slachtoffers ter plaatse niet mee. Dat betekent niet dat je helemaal moet afsluiten voor het leed van anderen.

Als je merkt dat het nieuws en de beelden uit de oorlog jou heel veel doen, dan is mijn advies als expert: geef jezelf handelsperspectief en focus je op jouw circle of control. Ga na welke doelen je kunt ondersteunen. Meld je aan als vrijwilliger. Ga actief dingen doen om te helpen. Dat is niet alleen beter voor je eigen mentale gezondheid dan eindeloos door die beelden scrollen. Je helpt er anderen ook meer mee. Het punt is: je eigen mentale weerbaarheid bewaken maakt je nog niet onverschillig. Door goed voor jezelf te zorgen, kun je er juist beter voor anderen zijn."