De dag die het leven voor IJslandse vrouwen veranderde
"De dag heeft mijn leven veranderd", vertelt de IJslandse Ragnhildur Vigfúsdóttir. Ze was pas 16 jaar op de dag van de staking, ook wel de Women's day off genoemd. Vanuit school liep ze naar het centrum van Reykjavik waar duizenden vrouwen met gekleurde vlaggen zwaaiden. De sfeer was vrolijk. Er was live muziek, er werd gelachen en gezongen, een IJslands volkslied met de tekst: 'ik durf, ik kan, ik wil'. "De energie was onbeschrijfelijk. Ik liep mee, maar het voelde alsof ik werd gedragen door de groep. Het was alsof we ter plekke geschiedenis schreven."
Het protest is nog altijd springlevend in de herinneringen van IJslanders, zo is te horen in de nieuwe podcast Sophie & Coco naar het einde van de loonkloof. Daarin neemt econoom Sophie van Gool samen met podcastmaker Coco van Beveren je mee op een fascinerende reis. Ze vertellen over de loonkloof, laten vrouwen aan het woord over hun eigen ervaringen en reizen uiteindelijk naar IJsland: hét land dat bekendstaat als een soort feministisch walhalla, mede doordat het al jaren aan kop staat als meest gendergelijke land ter wereld.
Niet de vrouw, maar het systeem
De aanleiding voor de podcast is de actie Ik Verdien Meer, die de loonkloof in Nederland wil dichten met negen concrete eisen. Want vrouwen verdienen hier gemiddeld 36 procent minder geld dan mannen, bijna de helft van de vrouwen heeft een inkomen van minder dan 1300 euro netto per maand en vrouwen gaan er zo'n 46 procent op achteruit wanneer ze een kind krijgen, terwijl het inkomen van vaders gelijk blijft of zelfs stijgt.
En ja, het klopt dat vrouwen vaker in deeltijd werken, minder topfuncties hebben en beroepen uitoefenen die weinig betalen, maar in plaats van de schuld bij vrouwen te leggen wijst de campagne naar het onderliggende systeem. Van Gool: "Waarom zitten er zo weinig vrouwen in topfuncties en waarom betalen we vrouwen in cruciale beroepen zo laag?"
Op naar IJsland dus, waar maar liefst 90 procent van de vrouwen bijna vijftig jaar geleden al de straat op ging voor meer gelijkheid, waaronder gelijk loon. De actie bracht het land in chaos. Fabrieken, banken en scholen moesten noodgedwongen sluiten, vaders namen hun kinderen mee naar werk waar ze die koortsachtig vermaakten met kleurplaten en snoep en de volgende dag lag de krant uitgedund op de mat, vanwege het gebrek aan artikelen van vrouwelijke journalisten.
"Het is toch waanzinnig dat die vrouwen dit voor elkaar hebben gekregen?", blikt Van Beveren terug op de gesprekken. Maar dat het niet makkelijk was om zoveel vrouwen uit alle lagen van de samenleving op te trommelen, blijkt wel uit de herinnering van de 77-jarige Elisabet Gunnarsdóttir. Zij was lid van de 'Red Stockings', een linkse vrouwenbeweging die de staking in het leven riep. "We gingen in gesprek met verschillende vrouwengroepen, maar de conservatieve beweging had moeite met het woord 'staken'. Dat vonden ze iets voor communisten, socialisten of vakbonden en werd dus niet als ladylike gezien."
De loonkloof voor hetzelfde werk
Om de loonkloof concreet te maken, bespreken Van Gool en Van Beveren een voorbeeld in hun podcast. Want naast dat de loonkloof zichtbaar is in hoe we 'vrouwenberoepen' waarderen en dat vrouwen oververtegenwoordigd zijn in het onbetaalde werk, is de loonkloof ook aangetoond bij mannen en vrouwen die exact hetzelfde werk doen. Bij de overheid is dat verschil 4 procent en in het bedrijfsleven 7 procent. "Stel, je verdient dus 4000 bruto per maand, dan verdient je mannelijke collega met hetzelfde werk per jaar mogelijk bijna 4000 euro meer", rekent Sophie uit. "En als je dat keer 40 jaar doet is dat dus 160.000 euro die je op lange termijn misloopt. Dan hebben we inflatie en pensioen nog niet eens meegerekend."
Uiteindelijk was het te danken aan een compromis dat het protest zo succesvol werd, vervolgt Gunnarsdóttir. "Op een gegeven moment schoof een oudere vrouw aan en vroeg: 'Is het de term 'staken' die je niet leuk vindt? Want waarom noemen we dan het geen 'vrije dag', klinkt dat niet beter? En zo kreeg de actie de naam Women's day off."
Lang niet iedereen was het eens met die term, want een vrije dag klonk anders dan een protest. Maar of vrouwen het nou deden onder het mom van een vrije dag of staking, het effect was dat bijna alle vrouwen hun werk neerlegden.
Feit versus discussie
Maar wat betekende de actie op lange termijn? In ieder geval kwamen er binnen een paar jaar al concrete veranderingen in de vorm van een wet gelijke behandeling, een nieuwe abortuswet en ruimer zwangerschapsverlof. Daarnaast werd vijf jaar later een vrouwelijke president verkozen. Vigdís Finnbogadóttir werd daarmee de eerste vrouwelijke president in Europa en het eerste democratisch verkozen vrouwelijk staatshoofd ter wereld. Volgens Finnbogadóttir was dat absoluut een gevolg van de vrouwenstaking.
"IJsland is wat dat betreft verder dan Nederland en dat zie je ook in hun beleid", blikt Van Gool terug. "De verantwoordelijkheid voor gelijke beloning ligt bijvoorbeeld bij de werkgever in plaats van de werknemer. Als een bedrijf ongelijk beloont, riskeert het een boete." En ook de gesprekken met IJslanders zijn anders dan in Nederland, vult Van Beveren aan. "Als we mensen daar vroegen wat ze van de loonkloof vinden, dan zeiden ze dat het nergens op slaat, terwijl we hier - ondanks alle cijfers - regelmatig nog discussiëren óf de loonkloof wel bestaat."
Toch is IJsland geen 'feministisch walhalla'. Het heeft zelfs ook een keerzijde om bovenaan de ranglijst van gendergelijkheid te staan, legt vakbondsvrouw Sonja Thorbergsdóttir uit in de podcast. Volgens haar wordt het soms ook als excuus gebruikt om geen verdere vooruitgang te boeken, want het land 'staat toch al aan de top'. Terwijl de ruimte voor verbeteringen er volgens haar wel degelijk is. Zo worden ook in IJsland cruciale beroepen vooral door vrouwen uitgevoerd en laag betaald. En uit het verhaal van een feministische podcastmaker blijkt dat gelijkheid in het land anders wordt ervaren door bijvoorbeeld mensen met een migratieachtergrond of mensen die niet uit rijke gezinnen komen.
Historische impact
"Ook daar is dus nog werk te doen", zegt Van Beveren. "Maar we kwamen zeker niet gedemotiveerd terug van de reis. Het was indrukwekkend om nog steeds het vuur in de ogen te zien van deelnemers van de staking en te horen hoe het ze is gelukt om zo'n grote actie op te zetten." Van Gool: "Dat is mij ook bijgebleven, hoeveel aandacht ze hadden voor vrouwen uit alle lagen van de samenleving en hoeveel impact een staking van bijna vijftig jaar geleden nog steeds heeft."
En nu Nederland nog, op dit moment op nummer 28 van de wereldwijde ranglijst van gendergelijke landen. Voor wie ook wil bijdragen aan het dichten van de loonkloof: op Equal Pay Day, op 14 november, organiseert Ik Verdien Meer een online staking. De organisatie stelt tegen die tijd een out of office-bericht beschikbaar met meer informatie over de loonkloof en de actie, zodat iedereen die een mail stuurt de boodschap van de actie te zien krijgt. Daarnaast overhandigen ze die dag het manifest aan minister Van Gennip (Sociale Zaken en Werkgelegenheid). Op de website vind je hier meer informatie over.
