Spijt van het moederschap: 'Ik hou van mijn kinderen, maar voel me gevangen'

Sinds de Israëlische socioloog Orna Donath in 2017 haar boek Regretting motherhood publiceerde, krijgt ze overal waar het onderwerp ter sprake komt gegarandeerd sterke reacties. Reacties van woede en veroordeling. Maar ook van herkenning en opluchting.

Voor haar boek deed ze onderzoek naar de manier waarop vrouwen hun keuze voor het moederschap achteraf beleven en sprak ze met een twintigtal vrouwen die moeder zijn, maar dat achteraf gezien liever niet waren geworden. Hun getuigenissen zijn geanonimiseerd opgenomen in haar boek.

Ze sprak vrouwen van verschillende leeftijden en uit verschillende maatschappelijke kringen. Sommigen van hen waren al grootmoeder. Velen van hen benadrukten dat ze veel van hun kinderen houden en goed voor hen zorgen, maar dat ze ten diepste voelden dat de rol van moeder hen niet paste. De zorgende rol, het gebrek aan vrijheid en de eindeloze verantwoordelijkheid maakten hen ongelukkig. Als ze vooraf hadden geweten wat het inhield – wat het écht inhield – hadden ze waarschijnlijk een andere keuze hadden gemaakt.

Met haar boek, dat inmiddels in verschillende talen is vertaald, wil ze geen sensatie zoeken, benadrukt Donath. Ze wil een gesprek openbreken. Over de dwingende manier waarop moederschap nog steeds als de 'natuurlijke rol' voor vrouwen wordt gepresenteerd. Over de maatschappij die vrouwen richting het moederschap duwt, maar hen vervolgens onvoldoende ondersteunt en hun worstelingen bagatelliseert. En: over de manier waarop vrouwen die zich in de moederrol niet thuisvoelen worden verguisd of genegeerd.

Wat was voor jou de aanleiding om in je in dit onderwerp te verdiepen?

"Ik deed eerder onderzoek naar mensen die geen ouders willen worden en het viel me op dat vooral vrouwen vaak te horen krijgen dat ze hier spijt van zullen krijgen. Dat vond ik een opvallend en interessant gegeven: vrouwen die zeggen dat ze geen kinderen willen, krijgen de waarschuwing dat ze daar spijt van zullen krijgen, maar vrouwen die zeggen dat ze wél kinderen willen, krijgen deze waarschuwing vrijwel nooit. Terwijl de beslissing voor hen minstens evenveel impactvol is een evenmin terug te draaien valt.

Het viel me op dat spijt vaak wordt gebruikt als een soort angstbeeld en pressiemiddel om vrouwen in de richting van het moederschap te duwen. Je wil geen kinderen? Pas maar op, straks krijg je spijt. Maar dat je ook spijt zou kunnen krijgen van de beslissing om wél moeder te worden, wordt gezien als ondenkbaar."

In jouw onderzoek en boek focus je op moeders die spijt hebben dat ze kinderen hebben gekregen. Waarom niet op vaders? 

"Vaders met spijt bestaan natuurlijk ook en ik heb ook een aantal van hen geïnterviewd, maar ik heb ervoor gekozen om me in dit boek specifiek op vrouwen te richten omdat hun ervaring op een aantal punten heel duidelijk verschilt van die van mannen. De druk op vrouwen om moeder te worden is groter en de verantwoordelijkheid die vrouwen moeten dragen voor het gezin is dat in veel gevallen ook. Vrouwen die spijt hebben van het moederschap betalen daar een hogere prijs voor dan de meeste vaders, omdat de zorg voor de kinderen vaak grotendeels op hun schouders terecht komt."

"Bij mannen wordt hun identiteit en plek in de maatschappij minder aan hun vaderschap gekoppeld dan bij moeders. Als mannen slechts op afstand aanwezig zijn, af en toe een time-out nemen van het vaderschap of zelfs helemaal niet betrokken zijn, wordt dit veel normaler gevonden dan als een moeder dat zou doen. Spijt bij moeders gaat dan ook vaak gepaard met het gevoel gevangen te zitten in een situatie waarbinnen je niet gelukkig bent, maar waar je jezelf niet meer uit kan bevrijden."

In jouw boek maak je bewust onderscheid tussen ambivalentie tegenover het moederschap en spijt. Kun je iets vertellen over dat verschil? 

"We spreken van ambivalentie als er verschillende en soms tegenstrijdige gevoelens elkaar opvolgen of naast elkaar bestaan. Ik denk dat de meeste moeders wel een vorm ambivalentie voelen tegenover het moederschap. Ze denken bijvoorbeeld: ik houd van mijn kinderen, maar ik wil af en toe ook wegrennen. Ik ben trots op ze, maar ik het liefst willen slapen en met rust gelaten willen worden.

Ambivalentie is dat je al die tegenstrijdige dingen kunt voelen en het misschien zelfs op momenten loodzwaar kan vinden, maar dat je toch zegt: het is het uiteindelijk allemaal waard. De voordelen wegen op tegen de nadelen. Of: als ik de keuze had, zou ik het opnieuw zo doen. Bij spijt is dat anders. Bij spijt overheerst het gevoel: het is 't me niet waard geweest. De voordelen wegen niet op tegen de nadelen. En als ik het over kon doen, zou ik een andere keuze maken."

Waarom is dat verschil tussen ambivalentie en spijt volgens jou zo belangrijk?

"Omdat het gesprek over ambivalentie vaak wordt gebruikt om het gesprek over spijt niet te hoeven voeren. Door vrouwen die aangeven spijt te hebben van het moederschap op één hoop te gooien met vrouwen die het moederschap wel eens zwaar vinden, wissen we het verhaal dat de vrouwen over spijt te vertellen hebben uit. We verwateren het tot er niets meer van over blijft."

"Ik heb het in verschillende landen meegemaakt dat ik daar kwam om te praten over het boek Spijt van het moederschap en dat het publieke debat al snel draaide richting ambivalentie. De focus kwam te liggen op de tegenstrijdige gevoelens over het ouderschap en dat het voor iedereen wel eens zwaar is. Maar dat is een ander onderwerp." 

Wat is het grootste misverstand over vrouwen die spijt hebben van het moederschap?

"Dat ze niet bestaan. Als je dit onderwerp aansnijdt, dan stuit je al snel op ontkenning. Als vrouwen al de moed hebben om woorden te geven aan gevoelens van spijt, dan is de reactie vaak: nee, doe niet zo gek. Je hebt geen spijt. Je worstelt nu met het moederschap, maar het komt uiteindelijk wel goed.

Of ze duwen de gevoelens van moeders met spijt in het hokje van de postnatale depressie. Daarmee maak je er een soort stoornis van, die behandeld moet worden en ook weer over kan gaan. Een moeder die worstelt en weer boven komt, vindt de maatschappij blijkbaar beter te verteren dan een vrouw die doordacht op haar leven reflecteert en tot de conclusie komt dat ze achteraf liever geen moeder was geworden."

Een veelgehoorde kritiek is dat vrouwen die spijt hebben van het moederschap verwend en egoïstisch zijn, en dat ze niet begrijpen dat het leven soms offers vraagt en niet alleen maar leuk kan zijn.

"Natuurlijk kan het leven niet alleen maar leuk zijn. Ieder mens brengt offers en maakt ontberingen en tegenslagen mee, ook mensen die geen kinderen hebben. Maar dat lijden bij het leven hoort, betekent niet dat je niet mag streven naar een leven dat zo goed mogelijk aansluit op wie je bent, wat je wil in het leven en hoe je als persoon in elkaar zit."

"Ik ben bijvoorbeeld introvert en ik heb veel behoefte aan alleen zijn. Het moederschap en wat dat van mij zou vragen, past niet bij mijn persoonlijkheid en wat ik wil in het leven. Dat ik daarom de keuze heb gemaakt om geen moeder te worden, betekent niet dat ik egoïstisch ben. Of dat ik niet bereid ben om ook de uitdagende kanten van de menselijke ervaring te omarmen. Het betekent slechts dat ik er voor mezelf voor kies om moederschap geen onderdeel te maken van die menselijke ervaring."

Veel vrouwen die je sprak voor je boek, geven aan dat ze moeder worden achteraf niet eens echt als een bewuste keuze ervaren hebben.

"Inderdaad. Ze zeiden: ik weet eigenlijk niet eens meer of ik het echt wilde. Sommigen spraken over de druk van buitenaf die ze hadden ervaren, vanuit familie, vrienden, partners, collega’s. Anderen gaven aan dat ze zichzelf eigenlijk niet eens hadden toegestaan om na te denken over de mogelijkheid om kinderloos te blijven. Het was gewoon 'wat je deed', de logische volgende stap in hun leven.

We presenteren het krijgen van kinderen graag als een individuele en doordachte keuze, maar daarmee erkennen we onvoldoende hoe dwingend de maatschappelijke normen hieromheen nog altijd zijn. Sinds 2015 doe ik trajecten waarin ik in groepsverband spreek met jonge vrouwen die twijfelen of ze moeder willen worden. Velen worstelen met de vraag: overweeg ik om kinderen te krijgen omdat ik dat zelf graag wil? Of omdat ik altijd heb meegekregen dat het nu eenmaal het de bedoeling is?"

Toen bekend werd dat de Nederlandse tv-presentator Beau van Erven Dorens werkt aan een programma over Spijtmoeders, leidde dat tot veel verontwaardiging. Critici stelden dat openlijk praten hierover schadelijk zou zijn voor de kinderen van de betrokken moeders. Jij hebt de moeders in jouw boek bewust geanonimiseerd. Hoe kijk jij aan tegen de kritiek dat dit soort verhalen schadelijk kunnen zijn voor kinderen?

"Het hangt er vanaf hoe het gebeurt. Het is een complex en delicaat onderwerp dat grote zorgvuldigheid vraagt. Als kinderen nog klein zijn, lijkt het me nooit een goed idee om ze met zoiets ingewikkelds te belasten. Maar als kinderen volwassen zijn, denk ik wel dat het mogelijk is en zelfs helend kan zijn om hier een genuanceerd en openhartig gesprek over te hebben."

"Niet een gesprek waarin je tegen een kind zegt: 'Had ik je maar nooit gekregen', maar een gesprek waarin je zegt: 'Naast mijn diepe liefde voor jou, is dit hoe ik het moederschap óók heb ervaren. Dit zijn de redenen waarom ik ermee heb geworsteld. En dit is waarom ik twijfel of het voor mij de juiste keuze was'. Dit kan helend werken, omdat kinderen vaak al veel aanvoelen, ook al worden dingen niet hardop uitgesproken.

Na één van mijn lezingen kwam een jonge vrouw naar me toe, die haar eigen moeder in mijn verhaal herkende. Ze had altijd gevoeld dat haar moeder niet echt gelukkig was en was daarom lang boos geweest op haar moeder. Ze vertelde me dat ze na mijn lezing voor het eerst empathie voelde. Omdat ze haar moeder voor het eerst kon zien als een vrouw in een maatschappij die bepaalde dingen van vrouwen verwacht. Een vrouw die in het moederschap werd geduwd en zich daar eigenlijk nooit heeft thuis gevoeld. Die dochter voelde zich na die realisatie dichterbij haar moeder staan dan ooit. Omdat ze haar niet meer alleen als moeder zag, maar als mens."

 Wat hoop je te bereiken met het delen van deze verhalen?

'Ik hoop vooral een gesprek op gang te brengen. En ik hoop binnen dat gesprek ruimte te creëren voor vrouwen om zich als individuen tot het moederschap te kunnen verhouden. Want dat is misschien wel het hele punt: of we nu mannen of vrouwen zijn of wat voor gender dan ook, we hebben allemaal andere behoeften, talenten, voorkeuren en interesses. Toch worden vrouwen, als het op moederschap aankomt, vaak benaderd als een homogene groep. Alsof we allemaal dezelfde dingen zouden willen, dezelfde dingen najagen en allemaal van dezelfde dingen gelukkig worden.

Echte vrijheid ontstaat pas als we stoppen met moederschap te presenteren als de enige juiste, natuurlijke bestemming voor vrouwen, en het in plaats daarvan omarmen als een zeer persoonlijke en keuze die je kunt maken in je leven. Een keuze die voor sommigen de juiste is, en voor anderen niet."