#MakingMemories, maar hoe? 'Je kan beter minder foto's nemen'

Zie jullie daar zitten, samen aan de prachtig gedekte tafel. Buiten is het guur, binnen knappert het vuur in de haard en zorgen de kaarsen en de lampjes in de boom voor mooi, zacht licht. Je moeder heeft wildstoof gemaakt – haar succesnummer dat jullie precies één keer per jaar eten, altijd met kerst. Op de achtergrond speelt Louis Armstrongs Louis wishes you a cool Yule, het album waar je speciaal de cd-speler voor van zolder hebt getrokken. Je zoon maakt een prima grapje, iedereen moet lachen, drie generaties verenigd in hetzelfde gevoel voor humor. Onder tafel knijpt je man even in je been: wat een geluk hebben jullie!

Deze avond wil je nooit meer vergeten. Je maakt een groepsfoto voor de kerstboom, iedereen in z'n beste goed. Je hebt een aanzienlijke hoeveelheid tijd, geld en energie geïnvesteerd om de kerstdagen memorabel te maken, nu zul je ze onthouden ook.

En toch is de kans heel groot dat je een paar maanden later, als je eindelijk de foto’s in een album aan het plakken bent, er weinig meer van weet. Ja, dat het een geslaagde avond was. Hoewel: je zus herinnert zich vooral het herkauwen van de Zwarte Piet-discussie met oom Gert, tussen het toetje en de kaas. En op verjaardagen wordt alleen nog gesproken over jullie pyromane kat die een kaars omver liep en bijna de boel in de hens zette.

Niet de baas over je brein

"Er is een mooie metafoor van schrijver Cees Nooteboom", vertelt Douwe Draaisma, hoogleraar in de psychologie en gespecialiseerd in het menselijk geheugen. "Hij zegt: 'De herinnering is als een hond die gaat liggen waar hij wil'. De hond laat zich niks opdragen en hij laat zich niet tegenhouden." Slecht nieuws dus voor wie hoopt dat je je herinneringen kan sturen: je hebt zelf nagenoeg geen invloed op wat wel beklijft, en wat niet. "Het geheugen laat zich helemaal niet commanderen, het trekt zich niets aan van wat jij wil onthouden. Als je juist een herinnering wil kwijtraken, is je geheugen een hond die apporteert: het komt gewoon weer terugbrengen wat jij had weggegooid."

Jij bent namelijk niet zelf de baas over je brein, zegt Draaisma, dat is de evolutionaire structuur die eraan ten grondslag ligt. "Die bepaalt wat je onthoudt. Daardoor leer je sommige dingen supersnel, en zul je die ook altijd herinneren. Als je iets hebt gegeten waar je ziek van bent geworden bijvoorbeeld, dan onthoud je dat zodat je het niet nog een keer gaat eten." En je hoofd heeft goede redenen om behoorlijk selectief te zijn. "Het is niet per se een opslagprobleem, de capaciteit heb je wel. Maar het terughalen wordt lastiger: hoe meer je in je geheugen hebt, hoe lastiger het is om als het ware de goede zoektermen in te voeren om het weer naar boven te halen. Daarom is het van belang dat we sommige dingen ook weer vergeten."

Een foto vertroebelt

En dus is het handig dat we die foto hebben gemaakt van de hele bups in feestkleding, toch? Dan hoeft je geheugen dat niet allemaal zelf op te slaan. Nou, niet bepaald. "Foto's hebben min of meer wel die functie, maar hebben de neiging om vóór de daadwerkelijke herinnering te schuiven. Feitelijk herinner je je dan de foto, maar niet de gebeurtenis zelf. Een neveneffect daarvan is dat het alles wat níét op de foto staat daarmee een stukje onzichtbaarder maakt. Ze vertekenen je herinnering dus eigenlijk."

Bovendien doen ze geen recht aan hoe ingewikkeld een herinnering eigenlijk is. Draaisma: "Als ik jou over iets vertel dat vroeger gebeurd is, moet mijn brein een heleboel tegelijk doen. Ik moet de taal ervoor vinden, ik moet de bijbehorende emoties en beelden oproepen. Neem bijvoorbeeld een dag op het strand: daar zit een tactiele factor in, het zand dat je op je blote voeten voelt, de wind, temperatuur. En dan nog wat je ziet, wie er bij je is, wat jouw stemming is op dat moment. Het is een heel complex mozaïek van ervaringen dat moet worden gelegd." Mede daarom houden mensen die precies hetzelfde beleven, er toch regelmatig een andere herinnering aan over. 'Hetzelfde beleven' is eigenlijk een hele luie uitdrukking, legt de hoogleraar uit, want je beleeft helemaal niet hetzelfde. "Jij zit erin met je eigen persoonlijkheid en je zus of vriendin heeft haar eigen dingen waar ze op let. We denken vaak dat wat we ons herinneren ook waar is, dat het zo is gebeurd, maar dat is dus maar net een kwestie van interpretatie."

Herinneringen ook achteraf beïnvloed

Bovendien worden je herinneringen ook beïnvloed door wat je later meemaakt. Als je jaren later terugkijkt naar die kerstfoto en inmiddels weet dat je man toen al lang en breed een scharrel had en dat jullie het jaar daarop zouden gaan scheiden, zijn de herinneringen misschien lang zo zoet niet meer. En andersom kan het natuurlijk ook: dat de scherpe randjes van nare herinneringen afgaan, omdat je achteraf beter begrijpt waarom iets gebeurde of hoe de situatie echt was. Want iets uit je geheugen wissen, gaat dus niet, maar de emoties die eraan gekoppeld zijn, kunnen wel degelijk veranderen. "Dat zie je bijvoorbeeld bij EMDR-therapie, waarbij de emotionele lading van een traumatische herinnering wordt gedempt. Maar de herinnering zelf blijft."

En net als dat je niet beter kunt worden in vergeten, kun je ook niet beter worden in onthouden. "Je kunt je geheugen niet echt trainen", zegt Draaisma. "Wel is iedere investering in je gezondheid ook een investering in je geheugen. Maar voor de rest ben ik over geheugentraining erg sceptisch."

Het zijn dus nogal grillige dingetjes, die herinneringen. Ze zijn voor iedereen anders, kunnen willekeurig verdwijnen of juist ongewild blijven plakken en ook nog 's met de jaren veranderen. Maar wat als je ze toch graag wil vasthouden?

Aandacht helpt in ieder geval. En dan aandacht in het moment, dus niet aandacht vanachter de camera waar je meer bezig bent met de perfecte kadrering dan met het dansje van je dochter. Daarom onthoud je dramatische voorvallen – de kat die bijna brand stichtte of een discussie die uit de hand liep – ook zo goed: je focust er op dat moment volledig op.  

Aandacht voor details

Wat ook kan helpen is inzoomen op details. "Herinneringen werken met associaties. Als je de ene naar boven brengt, dan is het goed mogelijk dat die ook weer een andere mee ophaalt. Weet je de naam van je eerste kleuterjuf weer, dan komen er waarschijnlijk ook wel andere details mee naar boven. Hoe de klas eruitzag, waar je zat, wie je vriendjes waren. Herinneringen plakken aan elkaar."  Dat is meteen een goede tip om aan de kerstdis eens wat meer over je oma te leren. Vraag niet naar grote lijnen ('Oma, was u gelukkig vroeger?'), maar eerder naar specifieke details die de weg naar andere herinneringen openen ('Oma, hoe vierde u vroeger uw verjaardag?'). De kans dat je zo'n betekenisvol gesprek onthoudt is bovendien groter dan als je maar weer eens gezamenlijk benoemt dat jullie toch echt vaker wildstoof moeten eten, of andere platitudes.

Trouwens, je kunt het met die wildstoof sowieso beter bij die ene keer per jaar houden: dan zijn de geur en de smaak voor altijd exclusief aan kerst gekoppeld. Geur en smaak zijn – meer dan visuele prikkels – puike sluipweggetjes naar bepaalde herinneringen. "Geuren hebben bij uitstek het vermogen om echt hele vroege herinneringen op te roepen. Hoe het rook in het huis van je opa en oma bijvoorbeeld. Die herinneringen zijn latent aanwezig, je kunt ze niet zomaar oproepen, maar als je ergens komt waar het net zo ruikt, herken je het wel meteen. Een geur of smaak blijft vers in je herinnering omdat daar niks overheen komt te liggen." En het gaat buiten de taal om, legt Draaisma uit. "Dat zie je ook in de hersenen: het deel waar geuren en smaken worden verwerkt, zit helemaal voorin, vlak boven je neus. Visuele prikkels worden juist helemaal achter in je hoofd verwerkt, die leggen een heel traject af. En ze worden ook veel meer beïnvloed door wat je verwacht of hoopt te zien." Geuren zorgen heel vaak voor een bepaalde stemming, zonder dat je direct kunt thuisbrengen waarom. "Dan is de emotionele associatie er eerst, en volgt de herinnering die aan dat gevoel ten grondslag ligt pas later."

De kracht van herhaling

Naast emotionele herinneringen heb je natuurlijk ook veel verhalende herinneringen: taal speelt daarbij een belangrijke rol. "Bij kinderen komt hun geheugen pas op gang na hun derde of vierde jaar, en dat is denk ik niet toevallig ook de leeftijd waarop ze kunnen vertellen wat er is gebeurd." Een herinnering is ook vaak een verhaal dat je (jezelf) vertelt, en is gebaat bij herhaling. "Dat is een van de redenen dat we zo goed woorden kunnen onthouden, die gebruik je heel vaak en raak je dus ook zelden kwijt. Iemand van 70 heeft een grotere woordenschat dan iemand van 30." Het risico is natuurlijk wel dat het verhaal dat je ervan maakt, net als bij een foto, vóór de daadwerkelijke herinnering schuift. "Het gekke van herinneringen, en met name van hele vroege, is dat je jezelf erin ziet. En dat kan natuurlijk helemaal niet, want zo heb je het niet waargenomen. Dat bewijst maar weer hoezeer het een reconstructie is, een fabricage."

Desondanks, blijft navertellen of opschrijven – het leuke grapje dat je zoon maakte bijvoorbeeld – een krachtige manier om herinneringen vast te houden. "Taligheid is een sterke inprentende factor. Wat dat betreft zijn vrouwen in het voordeel, want meisjes praten iets eerder dan jongetjes, gaan er ook op latere leeftijd langer mee door en doen het tussendoor ook gemiddeld meer."

Wil je deze kerst memorabel maken, dan doe je er dus goed aan je camera weg te leggen, met je neus boven de pan met wildstoof te hangen, elkaar verhalen van vroeger te vertellen, in detail door te vragen en met aandacht te luisteren. En je kunt altijd nog samenspannen met je kat, dat die ergens mid-diner de kerstboom omgooit. Dan zit je wel met wat kapotte ballen en dennennaalden in je soep, maar niemand zal het ooit vergeten.  

Meer lezen? Douwe Draaisma is schrijver van onder meer Vergeetboek en Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt. Zijn nieuwste boek is De man die zijn hoofd verloor, over wanen en illusies.