'Vanavond heb ik hoofdpijn' (en morgen ook): wat als je geen zin hebt in seks?

Vier vriendinnen rond een tafel, ieder met hun eigen verhaal. "Ik doe het maar omdat het goed is voor onze relatie. Hij wil wel vier keer per week, en ik geef er denk ik één keer per week aan toe", zegt M., die al vijftien jaar samen is met haar man. De frequentie oogst alsnog bewondering van haar disgenoten. "Het is niet onprettig hoor, maar samen slapen of kletsen doe ik net zo lief." Bij S. verdween de zin tijdens de pandemie. "Ik merkte ineens hoeveel taken ik thuis op me nam en vooral ook: hoe makkelijk hij ze liet liggen." Langzaamaan voelde ze zich steeds meer in zijn moeder veranderen. "Ik moest alles regelen, alles aanjagen, en op een gegeven moment gold dat ook voor seks. Bij hem bleef het initiatief uit, ik vond hem op dat moment vooral heel onvolwassen en dus ook: ongeil."

Bij G. is het haar vriendin die niet meer wil: depressief. Natuurlijk hoopt ze dat dat snel goedkomt, maar in de tussentijd vindt ze het stiekem lekker rustig. "Omdat de vraag of we het gaan doen of niet en wie er wel of geen zin heeft gewoon helemaal van tafel is." Bij B. verdwenen die twijfels juist om een andere reden. De wekelijkse beurt belandde op het to-dolijstje: "Maar dat blijkt verrassend leuk, we hebben er in ieder geval heel veel voorpret van. Eigenlijk is het verheugen leuker dan de seks zelf."

Onoverkomelijk nú moeten

Deze avond beperkten we ons tot een beetje zeuren. Of nou ja, tot zoeken naar herkenning en het luchten van vertwijfelde harten. Een paar jaar geleden hadden we het nog over wilde onenightstands, mislukte amourettes, verlangens-op-afstand, tripjes naar de lokale toy shop. En wie weet wat de toekomst brengt. Maar tegenwoordig is de seks in onze inmiddels gevestigde relaties niet altijd even spetterend meer. We waarderen onze eega's, vinden ze aantrekkelijk en boeiend, zelfs als ze voor de zoveelste keer uitweiden over de energiecrisis. Maar dat onoverkomelijke NU móéten seksen, dat zijn we alle vier een beetje verloren. Wat is er met ons libido gebeurd? 

"Ik ben licht allergisch voor die term", zegt Marieke Dewitte, seksuoloog bij Maastricht University. "Libido is een freudiaanse term. Freud heeft veel goeds gedaan voor de psychologie, maar hij herleidde alles terug naar de seksuele drift als levensdrift, alsof je niet zonder kan. 'Libido' impliceert dat seksueel verlangen iets is dat spontaan komt opborrelen, en waar je dan iets mee moet. Maar dat is gewoonweg niet waar."

Opwinding loopt over twee sporen, mentaal en fysiek, die met elkaar in wisselwerking zijn. "Seksueel verlangen is de reactie op een prikkel. Er moet eerst een bepaalde stimulans zijn om het seksueel systeem actief te krijgen. Dat kan een fantasie zijn, een gedachte, een beeld, een aanraking. Er zijn heel veel verschillende prikkels die ons systeem in gang zetten, terwijl je je daar niet altijd bewust van bent. Mensen denken dus soms dat hun zin in seks spontaan op komt zetten, maar dan hebben ze eigenlijk altijd vooraf een prikkel opgevangen. Het brein reageert daar heel snel op, registreert dat het seksueel is, en daarop reageert het lichaam weer. Op het moment dat we ons bewust worden van de lichamelijke reactie, gaan we de prikkel verder verwerken. Als we daar een positieve betekenis aan geven, van 'aha, dit is leuk, dit is fijn', pas dan verandert de lichamelijke opwinding ook echt in het verlangen daar iets mee te doen."

Een vast script

Of het zover komt, is van heel veel factoren afhankelijk. Hoe leuk of belonend seks is bijvoorbeeld. "Dat is in lange relaties wel een probleem. Dan gaat de seks vaak volgens een vast script. Begint je partner je aan te raken en denk jij: ja, ik weet wel waar dit toe leidt. Nu gaat hij me kusjes geven en dan gaat hij mijn borsten strelen en dan penetreren en dat is het dan. Nou, op zo'n moment gaat die eerste aanraking voor de vrouw weinig belonende waarde hebben. In heteroseksuele koppels wordt er nog te vaak gevrijd vanuit een mannelijk seksueel script, gericht op penetratie, terwijl vrouwen meer plezier beleven aan directe of indirecte stimulatie van de clitoris. Vingers doen het vaak beter dan de penis."

Maar tijdelijk minder zin hebben komt net zo goed bij mannen voor, weet relatietherapeut Jean-Pierre van de Ven. "Ik krijg ze allemaal in de spreekkamer: mannen, vrouwen, hetero koppels, gay koppels, alles daartussenin. Het maakt niet uit. De ervaring leert dat het verlangen vaak wisselt door de relatie heen. Dan heeft de een minder zin, dan weer de ander en dan draait het weer om."

Nog zo'n belangrijke factor is of je lekker in je vel zit en of je relatie er een beetje florissant bij staat, en daar krijgt iedereen natuurlijk mee te maken. Een gebrek aan seks is meestal niet eens het probleem, maar een symptoom, legt de thearpeut uit. "Meestal ligt er stress aan ten grondslag, persoonlijk of relationeel. Bij persoonlijke stress moet je denken aan iets met werk of geld of in de familie. Binnen de relatie gaat het bijvoorbeeld over het gevoel hebben dat de ander er niet voor je is, of dat je allebei op een eigen eilandje leeft. Soms neemt een ruzieachtig patroon bezit van een relatie, dan ben je eigenlijk voortdurend bezig om ruzie te maken of om te voorkomen dat dat gebeurt. En dat is een bijzonder ongeile manier van met elkaar omgaan. Dan hebben beide partners een knoop in hun maag en dat maakt dat je minder snel opgewonden raakt."

Orgasme als bonus

Mannen en vrouwen hebben op dezelfde manier last van stress, zegt ook Marieke Dewitte. "We zien tegenwoordig veel jonge mannen die weinig zin hebben om te vrijen. Ze hebben veel aan hun hoofd, hun carrière, de kinderen, enzovoort. Maar bij mannen ligt de druk wel hoger. Problemen met verlangen worden bij vrouwen sneller geaccepteerd, het wordt als normaal gezien. Als een man minder zin heeft, is het van: oei, er is een probleem. Vrouwen schrikken er vaak ook van: als mijn man niet wil, is er écht wat aan de hand. Terwijl dat dus niet zo hoeft te zijn."

Tegelijkertijd is het natuurlijk ook veelzeggend dat minder zin hebben voor vrouwen gangbaar zou zijn. Dat is een mythe. Er is gewoon te weinig focus geweest op wat vrijen voor vrouwen leuk maakt, vindt ze. "Seks werd lange tijd uitsluitend vanuit een biologisch aspect bekeken. Het was synoniem aan voortplanting. Of een vrouw nu klaarkwam of niet, of zij het naar haar zin had: het speelde minder een rol. We zien nog steeds een orgasme voor de vrouw als bonus, niet als voorwaarde. Er is maar weinig aandacht voor de clitoris." Maar als er genoeg beloning in het verschiet ligt – pret, aandacht, orgasmes – komt dat verlangen meestal vanzelf wel, bij vrouwen net zo goed.

Wel is het zo dat mannen vaak beter hun eigen lijf aanvoelen. Dewitte: "Mannen zijn over het algemeen beter in het interpreteren van hun lichamelijke signalen. Ze kunnen bijvoorbeeld beter een inschatting maken van hun hartslag en ademhaling. Vrouwen zijn eerder extern gericht en daarmee ook tijdens seks meer bezig met het genot van de ander. Dat verklaart ook waarom bij vrouwen op seksueel gebied body en mind niet altijd gelijk lopen." Waar mannen die lichamelijk opgewonden raken ook vaak geil zijn, ligt dat voor vrouwen gecompliceerder. "We zien dat bij onderzoek in ons laboratorium, dan laten we personen bijvoorbeeld naar een pornofilm kijken. Bij vrouwen blijkt dat hun lichaam eigenlijk net zo snel reageert als dat van een man. Binnen een paar seconden zien we dat de vagina vochtig wordt. Maar ondertussen geven ze te kennen dat ze er helemaal niks aan vinden. De subjectieve opwinding blijft uit." Als je lichaam reageert, maar je hoofd daar om de een of andere reden geen positieve connotatie aan geeft, blijft het verlangen achter. Nogal wiedes dat je dan liever blijft plakken bij die aflevering van Outlander, dan dat je met je geliefde het bed in duikt. 

Viagra zonder prikkel

Zou het dan misschien helpen om een pilletje te nemen? Neu, niet echt. Dewitte: "Testosteron is een belangrijk hormoon bij seks, maar niet meer dan een facilitator. Seksueel verlangen is, zoals wij zeggen, bio-psycho-sociaal – er spelen dus altijd meerdere factoren. Alleen als iemand echt bewezen een testosterontekort heeft, kan je eventueel pilletjes of zalfjes toevoegen. Maar voor de rest noem ik het een wandelstok. Het helpt wel, maar je benen zullen toch echt zelf het werk moeten doen. Vergelijkbaar kun je op de bank gaan zitten met een Viagra achter de kiezen, maar als er dan geen prikkels volgen, gebeurt er heel weinig. Je seksueel systeem raakt makkelijker geprikkeld, maar moet toch echt geprikkeld worden."

Van der Ven ziet regelmatig mannen die naar de testosteron grijpen. "Daarvan is bewezen dat het bar weinig doet. Ik ga ze niet ontmoedigen, want zoiets kan ook werken omdat je dénkt dat het werkt. Maar ik zal het zeker ook niet aanraden. Het laatste wat ik wil is mensen het idee geven dat er iets mis met ze is als tijdelijk weinig zin hebben in seks. Het heeft echt geen nut als ik ga lopen duwen of trekken, van: ga maar geile boeken lezen, of koop een zweepje. Daarmee zet ik de partner die minder seks wil op dat moment onder druk. Dat wil ik voorkomen. Bovendien, mensen zijn heus niet achterlijk, die weten zelf wel dat als ze meer seks willen, ze zich meer met seks moeten bezighouden. Ik probeer vooral gerust te stellen: we gaan werken aan het probleem dat er aan ten grondslag ligt – regelmatig een vorm van stress dus – en bovendien is het niet meer dan normaal."

Verwachtingen blokkeren verlangens

Inderdaad, vindt Dewitte, het is hartstikke normaal. Maar dat betekent niet dat je je erbij neer moet leggen. Vaak spelen faalangst of prestatiedruk ook een rol. "Het komt namelijk ook voor dat mensen de lat te hoog leggen. Dan móét het passioneel zijn en spannend en spontaan. Die hoge verwachtingen kunnen je verlangen ook blokkeren. Daarom pleit ik ook weleens voor 'good enough sex'. Waarvan je achteraf zegt, het was oké. Als het altijd zozo is, kun je daarbij vragen gaan stellen. Maar soms gaat het er ook gewoon om dat de machine geolied blijft. Als je lange tijd niet hebt gevreeën, raak je op een gegeven moment in een soort vermijdingsgedrag en wordt de drempel heel hoog. Dan kan seks zonder poespas, zonder gedoe, een weg uit de impasse zijn." Wat dat betreft is M. met haar 'niet onprettige' seksleven niet zo gek bezig. 

Want als je het maar lang genoeg niet doet – en niet iedereen daar blij mee is – kun je in een neerwaartse spiraal belanden, beaamt Van der Ven. "Je wilt niet steeds worden afgewezen, dus je gaat er ook niet meer aan beginnen, en dan voelt die ander zich ook weer afgewezen. Mensen schamen zich of voelen zich schuldig en dat zit een goed gesprek in de weg. Of ze zijn bang dat het weer op ruzie uitloopt. Dan praat je niet meer echt met elkaar en is dat het eerste wat gerepareerd moet worden."

Fantasie als vibrator

Good enough sex is dus het devies, maar daar willen we ons toch zeker niet bij neerleggen? Wat kunnen we doen om weer tot een supergeil en verbindend seksleven te komen? Of in ieder geval: om zelf weer actief trek te krijgen in een lekker potje seksen? Ga in de eerste plaats maar eens met jezelf aan de gang, bepleit Marieke Dewitte. Gewoon omdat het leuk en lekker is, maar ook omdat je er iets van kunt leren. "Vrouwen die masturberen, die hun lichaam leren kennen, komen ook makkelijker klaar tijdens seks met hun partner, omdat ze weten wat ze nodig hebben. Leer je eigen prikkels kennen: de fantasie is de vibrator van de geest."

In de categorie klassieke adviezen: het helpt ook om je seksleven in te plannen, zoals vriendin B. merkte. "We denken vaak aan het begin van een relatie dat seks heel spontaan gebeurt. Maar dat is natuurlijk niet zo. Je hebt een afspraakje en je bent je al de hele dag aan het voorbereiden. Je fantaseert, je doet een geurtje op, je trekt een mooi nieuw kleedje aan. Je creëert allerlei prikkels." Dat doe je niet alleen voor de ander, maar vooral voor jezelf, om in de stemming te komen. Die date night haalt weinig uit als je eerst de hele avond tv gaat kijken en dan verwacht allebei zin te krijgen in hetzelfde en op hetzelfde moment .

Dewitte: "Die prikkel moet er alsnog zijn. En je hebt even nodig om 'm te verwerken. Dus als je lekker dicht tegen elkaar aan gaat zitten, of je gaat elkaar aanraken, dan kan het zijn dat de een wel al verlangen en opwinding voelt en de ander nog niet. Denk dan niet: nu gaat het niet gebeuren, of doe ik iets tegen mijn zin, maar: geef het wat tijd. Op het moment dat de prikkel binnenkomt, ben je in een neutrale toestand. Dan is de vraag niet: heb ik zin om te vrijen, maar ben ik bereid om zin te krijgen, wil ik me hiervoor openstellen?"

Formule voor wederzijds plezier

Dan kan het antwoord natuurlijk nog steeds 'nee' zijn, en dat is prima. Maar het verdient misschien wel een goed gesprek of op z'n minst wat zelfonderzoek. Seks is namelijk wel degelijk belangrijk in een relatie. Van der Ven: "Ik zie zelden een stel voor wie het helemaal niet belangrijk is. Het is een smeermiddel in relaties en ook een soort bevestiging van je keuze voor elkaar. Tegelijkertijd: het is maar seks. Het is evengoed belangrijk of je van elkaar houdt, elkaar vertrouwt, het gevoel hebt dat de ander er voor je is. Seks is maar één van de factoren."

Hoe dan ook blijft erover praten waardevol. Wat je wil, wat je niet wil, waar je opgewonden van raakt. Dewitte heeft er een formule voor: seks = stimulus + context + communicatie. "De prikkel moet er zijn, de situatie moet er naar zijn, en er moet afstemming zijn. Dan ben je heel goed op weg naar gedeeld seksueel plezier."