Alles is familiesysteem

Minnaressen, miskramen en moorden, hoe goed weggestopt ook, spelen allemaal een moppie mee in je familiesysteem. Hoe dat precies werkt, weet coach Els van Steijn haarfijn uit te leggen. Van Steijn is systeemopsteller en bestsellerauteur van De Fontein, vind je plek, waarvan de eerste druk in 2016 verscheen. Inmiddels zijn we veertien drukken en 150.000 boeken verder. Het lijkt een van de meest favoriete verjaardagscadeaus voor iedereen boven de dertig. Rond die leeftijd ben je tegen het een en ander aangelopen in je leven en begin je sommige patronen te herkennen. Van Steijn bedacht een handige metafoor voor het visueel maken van de processen binnen jouw familiesysteem: de fontein. Een mooie, met allemaal bakken met water die in elkaar overvloeien. 

Bovenin staan je voorouders, daaronder is de bak met je grootouders, daar weer onder je biologische ouders. Jouw plek is de bak onder hen (in volgorde van geboorte van de kinderen) en daaronder de eventuele kinderen aan wie jij het leven hebt doorgegeven. Door de fontein wordt duidelijk wat jouw plek is binnen dit systeem, wat jouw bak is. Die plek is namelijk belangrijk om je tevreden en vervuld te voelen. Verlaat je jouw plek, bijvoorbeeld omdat je voor je moeder zorgt, of omdat je een oordeel over je vader hebt, dan stroomt de fontein niet en herhaalt dit patroon zich in je dagelijks leven. Dus als jij voor je moeder zorgt, neem je in je dagelijks leven ook vaak verantwoordelijkheid over die niet van jou is. Of als je een oordeel hebt, leg je die kritische houding over de wereld en over jezelf. Als je stevig op je plek in de fontein staat, leef je vrij en met meer gemak, en kun je relaties aangaan zonder te worden meegesleurd door de instabiliteit van een ander. 

De geheimen van je grootouders

Opvolger De Fontein, maak wijze keuzes werd eveneens een hit. Eind dit jaar verschijnt Van Steijns derde boek. "Sommige patronen in je leven krijg je niet doorbroken met je gezonde mentale programmering, motivatie en doorzettingsvermogen. Deze patronen moeten op een andere laag worden aangekeken", verklaart Van Steijn het succes. "Door systemisch werk lukt dat vaak wel. Tijdens een opstelling wordt zichtbaar waar jij in de fontein staat en met welke systemische belasting je te maken hebt. Door dit aan te kijken, los te laten wat niet van jou is en je eigen pijnpunten te dragen, kan een hardnekkig patroon vaak blijvend worden doorbroken. Dat betekent innerlijk 'ja' zeggen tegen het systeem waarin je geboren bent, met alles wat daarbij hoort. De pijn van je ouders, het verdriet van je grootouders, het onvertelde dat wel gevoeld wordt. Je weet niet wat er in de geschiedenis gebeurd is, en wat er – vaak in stilte – werd verwerkt. Maar je voelt er onbewust wel iets van. Dat je er niet mag zijn bijvoorbeeld, of een bepaalde angst of onrust."

Al het onverwerkte uit vorige generaties wordt doorgegeven aan de volgende, legt Van Steijn uit. "De kunst is om van binnenuit 'ja' te zeggen tegen alles wat er is. Als je alleen het mooie ziet, sta je niet goed, en als je alleen het lelijke ziet ook niet. Erken dat het is hoe het is. Ook als er geen contact meer is, zelfs in vreselijke situaties zoals misbruik en mishandeling. Je kunt ervoor kiezen om het contact met je ouders en grootouders te minimaliseren, maar je kunt ze niet afwijzen, want daarmee wijs je jezelf af. Buitensluiten levert altijd systemisch gedoe op. Wanneer iets of iemand wordt buitengesloten zal een volgende generatie dit uit onbewuste loyaliteit gaan dragen. Daardoor ben je minder goed in staat je eigen leven te leiden. Je bent immers 50 procent je vader en 50 procent je moeder, en zij hebben jou het grootst mogelijke gegeven: het leven."

Ouders geven wat ze kunnen, meent de coach. Altijd. "Wanneer je je dat realiseert, krijg je een lichtere en meer liefdevolle relatie met ze, ook als je geen dagelijks contact meer hebt. Erkenning dat het gegaan is zoals het is gegaan, dat is een hefboom voor blijvende verandering. Een tekort bij de ouders wordt altijd gevoeld door de kinderen. Zorg dus dat je als ouder goed op je eigen plek staat."

Coaches en cowboys

Een eerste suggesties die Google doet als je zoekt naar familieopstelling is 'gevaarlijk'. Zit het in het hoekje van kwakzalverij? Sommige mensen vinden een familieopstelling vaag en zweverig klinken, ook omdat niet precies uit te leggen is hoe het werkt. "We zien alleen dát het werkt. Vaak is het vooral een angst voor controleverlies", weet Van Steijn. "En terecht ook wel, want je weet van tevoren nooit wat in een opstelling zichtbaar wordt. Een familieopstelling maakt feilloos duidelijk wat er aan de hand is. Denk je dat je een issue met je moeder hebt, blijkt dat er eerst iets met je vader aangekeken moet worden."

Toch is een opstelling niet helemaal ongevaarlijk. Systemisch coach is een onbeschermde titel, en met de toenemende populariteit zijn er steeds meer cowboys die graag een graantje meepikken. "Je kunt een familiesysteem niet beschadigen, maar je kunt iemand vanwege onkunde wel dieper duwen in een belastend systemisch patroon, als je bepaalde wetmatigheden niet respecteert. In een opstelling mag een representant van de ouder bijvoorbeeld niet naar het kind lopen, want dat betekent dat de ouder behoeftig is. Het kind moet dan iets voor de ouder doen en gaat daarmee voor de ouder zorgen. Uiteraard mag een ouder in het dagelijkse leven wel naar een kind toe. Net zoals we in een opstelling nooit uitspreken: ik hou van jou, maar zeggen: ik zie je. Dat resoneert veel meer."

Volgens Van Steijn is de opstelling er om alle valse hoop te ontnemen, er is geen ruimte meer voor bullshit. "Pas wanneer duidelijk wordt wat er speelt, en als je alles aanneemt zoals het is, sta je zelf goed en kun je vrij je eigen leven gaan leven. De patronen in de fontein herhalen zich immers in je dagelijkse leven."

Om de amateurs van de pro's te onderscheiden moet je je goed inlezen, tipt de coach. Vraag naar ervaringen van anderen met de begeleider die je op het oog hebt, bedenk wat je wil weten, of meld je eerst aan als representant voordat je zelf een opstelling doet. Dat is het instapmodel. "Ook als je als representant meedoet, word je geraakt in je eigen thema's en ontstaat er een beweging."

Doos van Pandora

Josée (40) snapt wel dat sommige mensen zo'n familieopstelling spannend vinden. "Het kan voelen alsof je de doos van Pandora opendoet. Je weet niet wat erin zit en misschien stuit je wel op meer leed dan er nu al is. Ik begrijp die gedachte wel, maar ik heb inmiddels ook geleerd om erop te vertrouwen dat er zich nooit meer aandient dan dat je nu aankunt. Je gaat pas verder zoeken wanneer je er klaar voor bent."

Klinkt zweverig, maar dat is het niet, vindt Josée. "Zo'n familieopstelling gaat laagje voor laagje. Sommige mensen hebben er maar één nodig, sommigen wel drie of vier. Ik onderging er twee, waarbij ik verschillende vragen inbracht. Als loopbaancoach help ik mensen met de vraag: wat wil ik nu worden? Heroriëntatie op de arbeidsmarkt dus en daarin loop je vroeg of laat tegen belemmerende gedachtes aan. Met alles wat ik in mijn opleidingen geleerd had, kon ik juist dat stuk belemmering nog niet helemaal aanraken. 'Ik kan het wel beredeneren, maar ik voel het niet', hoorde ik vaak en dat herkende ik zelf ook. Zo kwam ik al zoekend bij systemisch werk uit. Dat trok me vanuit mijn vak, maar ook omdat ik zelf tegen dingen aanliep, zoals dat ik me erg klein kon maken en me daardoor onrustig en onzeker kon voelen." 

Iemand vroeg haar ooit: hoe komt het dat jij altijd zo'n haast hebt en nooit eens stil zit? "Daar had ik geen antwoord op. Binnen de opleiding moest ik zelf ook in een opstelling gaan staan en dat was heftig, maar ook helend. Er kwam enorm veel woede bij me vrij door die sessie en het heeft ervoor gezorgd dat ik weer op mijn eigen plek in het familiesysteem, of De Fontein zoals Els van Steijn 'm noemt, kon gaan staan. Het is niet zo dat je naar buiten loopt na zo'n dag en dat alles anders is, maar energetisch ben je wel veranderd. Alleen zie je dat pas later. Op mijn werk was ik rustiger, en ook thuis kon ik meer ontspannen. Tegelijkertijd liet ik mezelf ook meer horen, gaf mijn grenzen aan en meldde me aan voor een uitdagend project. Ik voel me vrijer en meer zichtbaar. Ik heb mijn onbevangenheid weer terug."

Oververantwoordelijk

"Later heb ik een tweede familieopstelling gedaan", vertelt Josée. "Om die woede die ik de vorige keer had gevoeld te onderzoeken, moest ik een laag dieper gaan. In de tweede opstelling kwam ik bij de scheiding van mijn ouders uit. Ik was destijds negen jaar en ben toen volledig van mijn plek afgegaan. Ze hertrouwden allebei en ze kregen ieder een nieuw gezin. Bij de een was ik nog de oudste, bij de ander niet meer. Dat was ingewikkeld, want wat was mijn plek? Op mijn 18e scheidde mijn moeder opnieuw en ging ik met alles wat ik had voor mijn moeder zorgen. Tijdens die familieopstelling leerde ik om het basissysteem te eren, dat wil zeggen mijn vader, mijn moeder en ik daaronder als hun kind. Ik zat niet op mijn plek, dus ik kon ook niet ontspannen, er was geen houvast. Ik voelde me oververantwoordelijk, voor alles. Ik wilde overal de locomotief zijn en ondertussen was ik heel boos dat ik overal de locomotief was. Ik wilde dat zelf niet, maar kon het ook niet doorbreken. Dat was frustrerend. Nu kan ik het herleiden en dat inzicht helpt. Na die opstelling was ik drie dagen doodmoe en wiebelig, alsof er heel stevig aan me geschud was. Ik heb toen ook bewust even vrij genomen en wat dingen afgezegd, want ik voelde aan alles: ik ben er nu even niet."

Uiteindelijk hebben die twee opstellingen Josée meer ontspannenheid, vertrouwen en rust gebracht en heeft ze haar Indische roots omarmd. "En het is nog steeds geen koud kunstje om in mijn eigen bakje te blijven, maar het gaat wel veel beter. Soms zie ik mezelf alweer één been buiten mijn bakje steken, bijvoorbeeld wanneer het met iemand in mijn familie niet zo goed gaat. Maar ik herken mijn valkuilen ook. Vroeger was ik er meteen naartoe gereden en had gezegd: 'Kom maar, ik regel het wel'. Nu weet ik: ik hoef niet de hele wereld te dragen. Gelukkig kan ik dat nu ook goed uitspreken, zoals tegen mijn moeder. Ze snapt het en vindt het zelfs goed van me. Daar heb ik geluk mee, want ik weet uit andere verhalen dat ouders het soms niet snappen. Dat kan ingewikkeld zijn, want je wil als kind toch dat het je ouder goed gaat."

Instapmodel

"Nu sta ik vaak in andere opstellingen als representant", vertelt Josée. "Dat is zo gaaf. Je mag helemaal vertrouwen op wat je voelt en al het denken uitschakelen. Je hebt geen idee waar het naartoe gaat. De ene keer voel je je misselijk worden, of juist moe, de andere keer wordt je hand helemaal koud of krijg je kippenvel. Alles wat je waarneemt, spreek je uit. En het mooie is, je hoofd kan er van alles van gaan vinden, maar daar heb je niks aan, want je bent slechts een doorgeefluik. Van iedere opstelling leer je zelf ook. Ik heb die opstelling over de scheiding niet inhoudelijk met mijn ouders gedeeld, omdat dat voor mij niet nodig was; ik was in mijn bak beland en daarmee was het goed."

Kattenvrouwtje

Ragnhild* (53) zat helemaal niet te wachten op een familieopstelling, maar ging overstag toen het haar aangeraden werd tijdens een coachingstraject. "Ik zat daar om uit te vinden wat ik nu precies wilde in werk, en het leven, en zij zeiden: stel wat vragen aan je ouders en kijk eens met andere ogen naar je jeugd. Ze opperden een familieopstelling en wisten daar wel iemand voor. Een soort kattenvrouwtje zeiden ze, waar ik niet allergisch voor moest worden wanneer ik haar zag. Ik dacht: ik heb me gecommitteerd aan dit traject dus dit ga ik doen, ook al ben ik nogal kritisch."

En zo zat ze met een dame in batikdoeken, haar coach en een stapel papier in een kamer bij dat coachingsinstituut. "De papiertjes stelden mijn vader, mijn broers en mijn vrouw voor, de coach wees ik aan als mijn moeder. Ik moest de blaadjes op de passende afstand van mijn moeder leggen en merkte dat dat nogal nauw kwam, zonder dat ik het kon verklaren. Het was echt een kwestie van millimeters waar het papier wel goed voelde en waar niet. Toen ik dat had gedaan, sprong de coach, die dus mijn moeder representeert, op. Ze dook helemaal in de hoek van de kamer en riep: 'Ik heb helemaal geen zin in dit gezeik en al die problemen!' Pas toen kwam ik tot het inzicht dat mijn moeder ook genoeg had van het gedoe met mijn broers. De ene is verre van sociaal en de ander is wat minder intelligent en nog altijd een zorgenkind, en ik zit daar al jaren als de gemakkelijke tussenin. Ik merkte dat er iets verschoof in mijn kijk naar haar en naar mijn broers. Het zijn volwassen mannen en ik moet me daar niet zoveel van aantrekken. Dat gaf lucht."

In diezelfde sessie werd nog iets anders duidelijk. "Ik had altijd veel moeite met verandering en met beslissingen nemen op werkgebied, en twijfelde vaak veel te lang of ik ergens zou blijven of moest gaan. Uit die familieopstelling kwam naar voren dat mijn vader erg op zekerheid zat. Hij leerde me dat kiezen voor geluk betekent dat je misschien geen geld meer verdient. Die hang naar zekerheid is mij ingegeven door mijn ouders zag ik, het lag niet zozeer aan mij dat ik niet kon kiezen, het is enkel het voorbeeld dat ik heb gekregen. Daardoor zag ik in: dit is mijn opvoeding geweest, maar het is aan mij wat ik ermee doe. Ook dat gaf rust en daarbij het vertrouwen om mijn droom om een eigen onderneming te starten steeds meer tot een doel te maken."

Dit hele coachingstraject, maar vooral ook die familieopstelling waar Ragnhild eerder dus niet zo'n heil in zag, heeft me inzicht en mildheid gebracht. "Ik weet niet of ik het in een grote groep met allemaal onbekenden zou kunnen, zoals ook wel gebruikelijk is. Maar ik weet wel dat je je eraan over moet geven, anders doet het niks voor je. Ik was behoorlijk kritisch in het begin, maar ik wist: met cynische vragen kom ik ook niet vooruit. En ik ben blij toe, want nu, een paar jaar later zie ik steeds meer wat eruit komt. Ik voel rust en ruimte in mijn familiedynamiek en in mijn werk, en dat is meer dan ik wenste toen ik aan dat hele coachingstraject begon."

*De echte naam van Ragnhild is bekend bij de redactie.