Hoera voor de menselijke maat (en boeoeoeoe voor algoritmes!)

Twee maanden cel. Die straf moet Ayoub A. uitzitten. Zijn misdaad? Het gooien van een baksteen tegen een gepantserde politiebus. De rellen van afgelopen weken staan in ons collectieve geheugen gegrift; het grove geweld tegen politie en Mobiele Eenheid viel op. Op social media schreeuwde iedereen moord en brand. Men zag de relschoppers zowat het liefst in een goelag verdwijnen.

En daarmee is het de perfecte voedingsbodem voor een wetsvoorstel. Vandaag stemt de Tweede Kamer over de uitbreiding van het taakstrafverbod. Kort gezegd houdt dat wetsvoorstel in dat rechters nooit meer een taakstraf mogen opleggen aan mensen die geweld hebben gepleegd tegen hulpverleners. Oftewel: als je een karatekick geeft aan een ME'er, solliciteer je met honderd procent succes naar een gevangenisstraf. Klinkt als muziek in de oren. Geweldplegers tegen hulpverleners zouden er niet vanaf mogen komen met een dagje schoffelen, of wel?

Direct schiet de scifi-film Minority Report door mijn hoofd. Deze dystopische film speelt zich af in het jaar 2052. Alle moorden worden voorspeld door drie genetisch gemodificeerde mediums. Een soort Jomanda’s dus. Alle toekomstige moordenaars worden gearresteerd en levenslang vastgezet, nog voordat er doden zijn gevallen! En dat allemaal dankzij hun visioenen. De stad is jarenlang vrij van moorden: lekker efficiënt en ook nog eens hartstikke veilig dus.

Maar helaas, de werkelijkheid blijkt een stuk minder rooskleurig. Hartstikke oneerlijk dat mensen worden vastgezet voordat zij een moord hebben gepleegd. Schuld en straf staan bij voorbaat vast. Mensen krijgen niet eens de kans om van de moord af te zien. Het systeem blijkt uiteindelijk lek als een mandje en ook nog eens corrupt: onschuldige mensen worden expres verdacht gemaakt zodat zij uit de weg kunnen worden geruimd.

Nogal gevaarlijk dus om politiewerk en rechtspraak in handen te leggen van voorspellende mediums. Regisseur Steven Spielberg bleek zélf voorspellende gaven te hebben. Onze realiteit gaat steeds meer lijken op deze film. Gemeentes maken steeds vaker gebruik van ‘slimme algoritmes’ die in feite ook claimen de toekomst te kunnen voorspellen. Criminaliteit wordt steeds vaker opgespoord met zulke hocus pocus. Met behulp van ingewikkelde wiskundeformules wordt van alles berekend: wie er in de schulden komt, maar ook wie bijstandsfraude pleegt. Die algoritmes worden gemaakt met grote hoeveelheden data. Dat klinkt wellicht waterdicht, maar de data zijn afkomstig van feilbare mensen die barsten van de vooroordelen. Negatieve vooroordelen leiden tot discriminatie. En zo ontstaat een discriminerend algoritme dat burgers onterecht beschuldigt van een misdaad.

Waarschijnlijk vertel ik je niks nieuws. Iedereen heeft wel gehoord van de toeslagenaffaire. Jarenlang werden ouders onterecht beschuldigd van fraude, onder andere vanwege precies zo’n kwaadaardig algoritme. Mensen met een dubbele nationaliteit kwamen automatisch in het verdachtenbakje terecht. Een onopzettelijke administratieve fout was vervolgens de nekslag. Ouders waren bij voorbaat schuldig en moesten al hun geld terugbetalen aan De Belastingdienst. Later bleek dat zij onschuldig waren, maar hun leven was al verwoest. Rechters hebben de slachtoffers onvoldoende beschermd: zij waren gebonden aan te strikte wetgeving en hadden geen ruimte voor de menselijke maat.

En toch hebben we ons lesje nog niet geleerd. Ondanks alles zijn er nog steeds politici die van rechters ook een algoritme willen maken. Steeds vaker willen ze rechters dwingen om een gevangenisstraf op te leggen. Eerst bij bijvoorbeeld zedenzaken, en nu bij geweld tegen hulpverleners. Juist rechters hebben de taak om na afweging van alle omstandigheden tot een gepaste straf te komen. En dat is echt niet altijd een gevangenisstraf.

Als je een baksteen naar een politieagent gooit, is het wellicht nog begrijpelijk dat je moet brommen. Maar als je alleen een schouderduw geeft niet. Als deze draak van een wetsvoorstel wordt ingevoerd, is het zelfs mogelijk dat je een gevangenisstraf krijgt zonder dat je geweld hebt gepleegd! Dat moet ik even uitleggen. Stel je was op het Museumplein tijdens de rellen. Je pleegt zelf geen geweld. Maar je staat wel te juichen terwijl een maat van je die karatekick geeft aan een ME'er. Dan kan dus ook jij worden veroordeeld voor openlijke geweldpleging. En omdat het slachtoffer hulpverlener is, krijg je een retourtje gevangenis. Oók als jij een brave hendrik bent en nog nooit eerder met de politie in aanraking kwam. Dat lijkt mij nou niet echt redelijk.

En denk eens aan alle nadelen van een gevangenisstraf. Veroordeelden gaan na een gevangenisstraf eerder de fout in dan na een taakstraf, logisch ook. Met een taakstraf houd je  een dag- en werkritme aan. In de gevangenis raak je meestal je werk en inkomen kwijt en vervolgens word je daarna zonder vangnet op straat gezet. Bij een taakstraf staat een veroordeelde soms jarenlang onder controle van de reclassering. Ook kost een gevangenisstraf de samenleving twee keer zoveel geld als een taakstraf - en krijgt er vervolgens niets voor terug. Mensen die een taakstraf vervullen dragen wel hun steentje bij aan de samenleving. Inderdaad, ze schoffelen in de groenvoorziening. Maar ook werken ze in verzorgingshuizen en hospices. Alle nadelen overschaduwen wat mij betreft de voordelen.

Opsporing van criminaliteit en ander onwenselijk gedrag wordt steeds meer in handen gelegd van algoritmes. Mensen worden bij voorbaat verdacht gemaakt en moeten vervolgens hun onschuld gaan bewijzen. Juist nu is behoefte aan een sterke en vrije rechterlijke macht om daar tegenwicht tegen te bieden. Rechters die zelf bepalen of een verdachte een misdaad heeft begaan, maar ook welke straf hij verdient. Politici willen straffen ook steeds meer bij voorbaat vastleggen. Een onwenselijke ontwikkeling.

Straftoemeting is geen simpele rekensom. Ik ben allesbehalve een wiskundig algoritme en toch kan ik voorspellen dat het taakstrafverbod leidt tot meer criminaliteit en onrechtvaardige straffen. Ik pleit voor een comeback van de menselijke maat. Daarom een oproep aan alle Kamerleden: gooi het taakstrafverbod voor eens en altijd in de prullenbak!